Hình ảnh Nelson Mandela trong Bảo tàng Hertor Pieterson ở Soweto - Ảnh: Đỗ Hùng
Giữa chốn nghèo khó có một con người vĩ đại
Một ngày tháng 6 của 4 năm về trước, bác tài xế William Nkoto dẫn tôi đi dọc phố Vilakazi ở khu Soweto. “Giữa chốn nghèo khó này có một con người vĩ đại”, người đàn ông Xhosa nói. Chúng tôi dừng chân trước số nhà 8115. Ngôi nhà gạch cùng khu vườn nhỏ bé đón rất đông du khách thập phương, chỉ bởi, đây từng là nơi một tâm hồn lớn cư ngụ: Nelson Mandela, hay như cách mà người Nam Phi thường trìu mến, Madiba.
“Dưới chế độ Apartheid, tôi là một người lau dọn ở nhà hàng của dân da trắng. Cuộc sống cùng cực. Và rồi Madiba ra tù, đổi thay đã ùa đến”, William tâm sự, khi dẫn tôi đi qua khoảnh sân bên hông nhà, nơi có những em bé thơ đang nghe cô giáo kể về Madiba. “Bây giờ tôi vẫn là một gã lái xe nghèo. Nhưng tôi là người tự do. Tôi làm chủ bản thân mình. Madiba mang lại cho tôi không phải là sự đổi đời về mặt tiền bạc. Ông ấy mang đến cho tôi phẩm giá của con người. Ông ấy ươm vào hồn chúng tôi sự thứ tha sau những đắng cay, thù hận”. William kể câu chuyện về bản thân, cũng là của cả đất nước Nam Phi trong hành trình từ đêm trường Apartheid tới những ngày tự do tươi sáng.
Ngôi nhà này, ở số 8115 Vilakazi, là nơi Nelson Mandela từng sống trong những năm tháng đấu tranh chống phân biệt chủng tộc cho tới năm 1962. Giờ đây, vẫn nhỏ bé như ngày xưa cũ, nhưng ngôi nhà dường như trở nên vĩ đại, mênh mông bởi tầm vóc của cựu chủ nhân.
“Nếu cần, tôi có thể chết vì lý tưởng”
Trong phiên tòa năm 1964 của chế độ Apartheid xét xử Nelson Mandela và các đồng chí về tội “lên kế hoạch phá hoại nhà nước”, ông đã giải thích đường lối của mình: “Tôi không phủ nhận rằng tôi đã lên kế hoạch phá hoại. Tôi làm điều đó không phải vì sự khinh suất hay vì sở thích bạo lực. Tôi đã lên kế hoạch này theo sau những đánh giá nghiêm túc và bình tĩnh về tình hình chính trị nảy sinh sau nhiều năm nhân dân chúng tôi bị người da trắng bóc lột, áp bức dưới chế độ chuyên quyền”. Cũng trong phiên tòa ấy, ông đã chọn cách đứng lên hùng biện, thay vì bào chữa: “Trong suốt đời mình, tôi luôn tận sức cho cuộc đấu tranh của nhân dân châu Phi. Tôi đấu tranh chống lại sự thống trị của người da trắng; tôi đấu tranh chống lại sự thống trị của người da đen. Tôi nuôi dưỡng lý tưởng về một xã hội tự do và dân chủ, trong đó tất cả mọi người sống với nhau hài hòa và bình đẳng về cơ hội. Đây là một lý tưởng mà tôi muốn sống để đạt được. Nhưng nếu cần, tôi có thể chết vì lý tưởng đó”.
Ông đã bỏ lại thù hận phía sau, để trở thành một người tự do thực thụ; đất nước và người dân Nam Phi của ông, nhờ thế, được hưởng thụ một nền tự do đúng nghĩa
Và rồi, chế độ Apartheid đã cầm tù Mandela suốt 27 năm, những muốn hủy diệt ý chí đấu tranh của ông, cũng là của tất cả những con người bị áp bức tại đất nước này. Trong suốt thời gian đó, hình ảnh ông bị cấm phổ biến, sách viết về ông cũng bị cấm, ngoại trừ sách lên án “tội ác” của ông. Ông bị biệt giam trong tù, trong đó có thời gian dài ở trên đảo Robben, cách không xa thành phố Cape Town.
Nhưng tù đày hà khắc đã không triệt tiêu được ý chí đấu tranh của Mandela, trái lại, nó nung nấu trong ông một quyết tâm mãnh liệt. Và rồi, ngày 11.2.1990, sau những áp lực của quốc tế và trong nước, chính quyền Apartheid của Tổng thống da trắng Frederik de Klerk đã trả tự do cho ông. Hàng chục ngàn người đã đến trước cổng nhà tù Victor Verster ở miền tây nam Nam Phi để chào đón Mandela. Ông cùng đám đông tiến về Cape Town, và trước biển người ủng hộ, ông hô vang: “Chính quyền thuộc về chúng ta”.
Con đường của thứ tha, hòa giải
Câu khẩu hiệu “Chính quyền thuộc về chúng ta” cùng với những năm tháng tù đày của Mandela khiến nhiều người mường tượng tới sẽ có trả thù, tới cảnh máu chảy đầu rơi, cầm súng cướp chính quyền. Viễn cảnh ấy càng hiện rõ hơn, khi trong buổi tối hôm đó ở Cape Town, Mandela hùng hồn: “Cuộc đấu tranh của chúng ta đã bước vào khoảnh khắc quyết định. Hành trình đến với tự do của chúng ta là không thể đảo ngược. Đây là lúc cần đẩy mạnh cuộc đấu tranh trên tất cả các mặt trận. Cho phép mình ngơi nghỉ lúc này là một sai lầm mà các thế hệ tương lai sẽ không thể nào tha thứ cho chúng ta”. “Cuộc đấu tranh” ở đây được nhiều người diễn dịch rằng sẽ là cách mạng vũ trang.
Nhưng không, vượt qua những lo sợ và e ngại của nhiều người, cũng như nằm ngoài mong muốn của những người quá sôi nổi cách mạng, Mandela ở tuổi 73 sau 27 năm ngồi tù đã dẫn dắt cuộc đấu tranh đi theo một con đường không ngờ tới: con đường của thứ tha, hòa giải. Không hề có trả thù đẫm máu, không hề có một cuộc vùng lên cướp chính quyền. Cách mạng đã diễn ra bằng những nỗ lực chính trị, với việc đảng Đại hội Dân tộc Phi chuẩn bị “giành chính quyền” theo hình thức văn minh nhất: bầu cử dân chủ.
Năm 1994, chủ nghĩa Apartheid chính thức bị khai tử khi nhân dân Nam Phi được quyền tự quyết, ghi tên Nelson Mandela lên lá phiếu bầu. “Kẻ nổi loạn”, tù nhân của nhà nước, rốt cuộc đã trở thành vị tổng thống da đen đầu tiên của Nam Phi. Và không như những người thắng cuộc khác, ông đã không tìm mọi cách để duy trì quyền lực dài lâu. Ông chỉ làm tổng thống một nhiệm kỳ, sau đó rời chính trường để cho guồng máy dân chủ tiếp tục vận động đúng quy luật.
Nelson Mandela vĩ đại vì ông luôn bênh vực kẻ yếu, không bao giờ khuất phục trong cuộc đấu tranh vì quyền con người. Ông còn vĩ đại bởi đã xây dựng cho đất nước một thiết chế dân chủ lành mạnh, và ông là người thực hiện nghiêm túc nhất quy luật của nền dân chủ đó. Nhưng trên tất cả, như là nguyên nhân dẫn đến một tầm vóc Nelson Mandela, đó là ông đã chiến thắng được hận thù, ích kỷ, để không thực hiện những cuộc trả thù thường thấy ở những kẻ mới vừa chiến thắng. Sau những năm tháng lao tù đằng đẵng, ông vẫn vị tha, bởi như lời ông chia sẻ: “Lúc bước qua cánh cổng để đến với tự do, tôi hiểu rằng nếu không để nỗi đắng cay và lòng thù hận lại phía sau thì tôi vẫn sẽ còn bị giam hãm”.
Ông đã bỏ lại thù hận phía sau, để trở thành một người tự do thực thụ; đất nước và người dân Nam Phi của ông, nhờ thế, được hưởng thụ một nền tự do đúng nghĩa.
Ông bay vào cõi vĩnh hằng vào một ngày mùa hè, gần 20 năm sau khi nền dân chủ khai sinh. Vẫn còn non trẻ, nhưng với nền móng vững chắc mà Madiba đã khai lập, thiết chế dân chủ ấy sẽ trường tồn.

Tổng thống Nam Phi Jacob Zuma thông báo lễ viếng ông Mandela sẽ diễn ra tại sân vận động ở Soweto vào ngày 10.12. Thi hài của ông sau đó sẽ được quàn ở Pretoria trong 3 ngày trước khi được tiến hành an táng tại quê nhà ở làng Qunu thuộc tỉnh Eastern Cape vào ngày 15.12.
 Danh Toại
Đỗ Hùng