Nguyên tác: David L. Stern, The Ukrainian language is having a moment. To Putin’s ears, it’s a shot against Russian speakers.
Trần C. Trí chuyển ngữ
KYIV, Ukraine — Chiến tranh hay không chiến tranh, Andrii Shymanovskiy vẫn tin rằng anh đang có một trong những thứ vũ khí mạnh nhất để chống lại Mạc Tư Khoa: ngôn ngữ Ukraine.
Cách đây mới một năm thôi, diễn viên kiêm giáo viên dạy tiếng Ukraine 23 tuổi, cư ngụ tại thành phố Lviv này đã bắt đầu đưa lên TikTok những đoạn video trình bày các sắc thái khác nhau về ngôn ngữ mẹ đẻ của anh, từng là thứ tiếng hạng hai đối với tiếng Nga trong đời sống thường nhật ở Ukraine, nhưng đang không ngừng trở thành trọng tâm của các nổ lực nhằm làm nổi bật bản sắc và văn hoá riêng biệt của nước Ukraine.
Các đoạn phim này thu hút hàng triệu lượt người xem, qua phong cách phóng khoáng và tiết tấu vui nhộn về đời sống ở Ukraine. Tuy vậy, những đoạn phim này cũng động chạm đến các vấn đề phức tạp chính yếu trong tiến trình tranh đấu với nước Nga cũng như ngay ở trong nước.
Ngôn ngữ là sự kết nối giữa những dòng giao lưu của văn hoá và chính trị ở Ukraine. Đối với một số người, tiếng Ukraine là nguồn cội của bản sắc quốc gia và như thế phải thống trị tất cả những sinh hoạt công cộng. Nhiều người khác lại cho rằng tinh tuý của Ukraine một phần nằm ở sự pha trộn nhiều ngôn ngữ: Ukraine, Nga và một số thứ tiếng khác.
Mạc Tư Khoa, dù thế, từ lâu vẫn lợi dụng vấn đề ngôn ngữ để dán nhãn cho chính quyền Kyiv là những kẻ “phát-xít” đề cao chủng tộc, áp chế thành phần nói tiếng Nga ở Ukraine. Quan điểm này gặp phải sự phản đối tại Ukraine, kể cả ở nhiều vùng nói tiếng Nga. Đã vậy, một bộ luật trong nước nhắm vào việc tăng cường sử dụng rộng rãi tiếng Ukraine đã cho phía Nga thêm cái cớ đẩy mạnh chiến dịch tuyên truyền của mình.
Trong lúc đó, tiếng Ukraine càng ngày càng nghe nói nhiều trên đường phố ở những thành trì nói tiếng Nga như ở thủ đô Kyiv hay thành phố Kharkiv ở miền đông. “Tôi cho rằng hiện thời, vũ khí duy nhất mà tôi có được chính là ngôn ngữ,” Shymanovskiy nói. “Ít nhất tôi cũng đóng góp một phần vào việc giữ gìn bản sắc của chúng tôi, của dân tộc tôi.”
Shymanovskiy miêu tả công việc của mình là nhằm chống lại sự thống trị của Nga trong nhiều thế kỷ ở Ukraine. Trong suốt thời gian đó, tiếng Ukraine bị ức chế hoặc bị đẩy ra bên lề. Vậy mà tổng thống Nga Vladimir Putin lại bảo sự thật là ngược lại, rằng chính tiếng Nga mới là ngôn ngữ bị đàn áp và những người nói tiếng Nga là những kẻ bên lề xã hội. Trên thực tế, tiếng Nga không hề bị đe doạ chút nào. Người nói tiếng Nga vẫn chiếm đa số, và ngôn ngữ Nga vẫn tiếp tục có ảnh hưởng mạnh mẽ trong văn hoá đại chúng.
Nhưng Mạc Tư Khoa vẫn dùng những cáo buộc về việc bao vây ngôn ngữ làm trọng tâm để biện hộ cho việc sát nhập bán đảo Crimea của Ukraine vào năm 2014, nơi đa số dân cư nói tiếng Nga.
Đó cũng là cơ sở cho giọng điệu của Điện Cẩm Linh từ lúc bắt đầu cuộc tranh chấp giữa lực lượng phiến quân do Nga ủng hộ và quân đội của Ukraine ở miền Đông, vốn kéo dài từ tám năm nay và đã làm gần 14.000 người thiệt mạng.
Trong mấy tháng gần đây, nhiều viên chức Nga lại tiếp tục kèn cựa với các chính sách ngôn ngữ của Ukraine. “Rõ ràng là họ đang xô đẩy người Nga, xô đẩy những người nói tiếng Nga ra khỏi các vùng có tính cách lịch sử của họ,” Putin phát biểu như vậy trong cuộc họp báo thường niên vào tháng Mười Hai ở Mạc Tư Khoa.
Điểm chính trong những phê phán của Nga là tuyên bố rằng tất cả những người nói tiếng Nga phải thuộc về một “thế giới nói tiếng Nga”, trong đó tiếng Nga cùng tồn tại với các ngôn ngữ, các nền văn hoá và lịch sử khác, và phải được Mạc Tư Khoa bảo vệ. Năm ngoái, Putin còn viết trong một bài khảo luận khá dài, cho rằng người Nga và người Ukraine thuộc về cùng “một quốc gia”.
Tuy vậy, ở Ukraine, thống kê về người sử dụng ngôn ngữ dường như không đứng về phe Nga. Rất nhiều người trong giới trẻ — không hề có ký ức gì về Liên Bang Xô-viết và ngả hẳn về cuộc cách mạng Tây Âu hoá vào năm 2014 ở Ukraine — đang chuyển sang dùng tiếng Ukraine là chính.
Nhiều câu lạc bộ nổi tiếng và những khu phố thời thượng có truyền thống nói tiếng Nga ở thủ đô Kyiv, nơi nhiều khách hàng mang hình xâm ngồi uống bia hơi, giờ đây là những nơi dành cho người nói tiếng Ukraine. Khi có ai đó cố tình dùng tiếng Nga, họ thường bị người khác nhìn một cách khó chịu, thậm chí còn bị nhắc nhở thẳng là đừng “dùng ngôn ngữ của kẻ chiếm đóng”.
Shymanovskiy là một trong những người đầu tiên trong một phong trào đang trỗi dậy của các thanh niên độ tuổi 20, dùng tiếng Ukraine trên mạng xã hội để ủng hộ ngôn ngữ này. Băng tần TikTok của anh, trái ngược với nỗi lo âu càng ngày càng tăng trong nước về một cuộc xâm lược đang lởn vởn đe doạ, tránh hẳn đề tài chiến tranh.
Thay vào đó, anh thường đội một bộ tóc giả màu hồng, hát, rap và tặng hoa cho những người đang nói tiếng Ukraine. “Hiện giờ ở Ukraine có nhiều tin tức tiêu cực hơn là tích cực,” anh nói. “Tôi không muốn làm tình hình trở nên tồi tệ hơn.”
Luận điệu của Mạc Tư Khoa cho rằng người nói tiếng Nga ở Ukraine đang bị kỳ thị tạo nên một ấn tượng sai lầm về thực tế ngôn ngữ phức tạp ở đây. Nhiều khảo sát cho thấy khoảng một nửa dân số dùng tiếng Ukraine là chính trong gia đình và độ 30% dùng tiếng Nga là chính ở nhà. Phần còn lại sử dụng cả hai ngôn ngữ hoặc một số thứ tiếng khác như Hungary, Romania và tiếng Tatar của vùng Crimea. Tuy vậy, khó mà có được dữ kiện chính xác.
Trong sinh hoạt hằng ngày, đa số dân Ukraine dùng hai thứ tiếng. Ngôn ngữ không nhất thiết xác định khuynh hướng chính trị của người nói: Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, người đang đối đầu với Putin, là người dùng tiếng Nga như tiếng mẹ đẻ.
Tại một buổi huấn luyện ở Kyiv cho một trong những tiểu đoàn tình nguyện để chuẩn bị bảo vệ các thành phố ở Ukraine trong trường hợp bị Nga tấn công, cuộc nói chuyện giữa những người lính dự bị này là một sự pha trộn giữa tiếng Ukraine và tiếng Nga. Có người còn từ tiếng ngày đổi qua tiếng kia ở ngay giữa câu nói của mình.
Địa lý cũng không làm cho vấn đề trở nên giản dị chút nào. Nói rằng miền đông Ukraine phần lớn là nói tiếng Nga, còn phần phía tây đa số nói tiếng Ukraine là một sự đơn giản hoá quá mức. Phần đông các vùng thôn quê trong nước nói tiếng Ukraine hoặc nói một thứ tiếng pha trộn giữa tiếng Ukraine và tiếng Nga, gọi là tiếng Surzhyk.
Tiếng Nga và tiếng Ukraine có một mối liên hệ mật thiết với nhau, có từ vựng chung khá nhiều, nhưng vẫn là hai ngôn ngữ khác biệt. Người nói tiếng Nga có thể thấy tiếng Ukraine khó hiểu hay ngược lại.
Dù vậy, tiếng Nga vẫn ngự trị trong nhiều lãnh vực văn hoá và truyền thông ở Ukraine, mặc cho tiếng Ukraine đã được ấn định là “ngôn ngữ chính thức” duy nhất của nước này.
Một đạo luật về ngôn ngữ, được thông qua bởi người tiền nhiệm của Zelensky là Petro Poroshenko, nhằm đem lại cho ngôn ngữ Ukraine vai trò chính trong việc giao tiếp trong thương mại, giáo dục và truyền thông.
Chẳng hạn như nhân viên trong ngành phục vụ kỹ nghệ phải nói với khách hàng bằng tiếng Ukraine, trừ phi họ yêu cầu rõ ràng là muốn dùng tiếng Nga. Các đài truyền hình phải trình chiếu phim điện ảnh và truyền hình bằng tiếng Ukraine. Đạo luật này có hiệu lực vào năm 2019 và dự định được thực thi qua từng giai đoạn, nhưng những người có thẩm quyền được chọn lựa những phần nào họ muốn thi hành trước.
Đạo luật đó trở thành một mục tiêu cho các viên chức Nga. Họ cho đó chính là chứng cớ về sự ngược đãi của Kyiv đối với cộng đồng thiểu số nói tiếng Nga. Uỷ Ban Venice của Hội Đồng Âu Châu và một số định chế giám sát như Tổ Chức Theo Dõi Nhân Quyền cũng đã chỉ trích một số điểm trong đạo luật này. “Một cuộc chiến tranh công khai đã được tuyên bố để chống lại tiếng Nga và nền giáo dục bằng ngôn ngữ này,” Ngoại trưởng Nga Sergei Lavrov đã nói như thế vào tháng Chín.
Shymanovskiy ủng hộ đạo luật này, cho rằng Điện Cẩm Linh lúc nào cũng “tìm ra lý do để tuyên truyền” cho dù người Ukraine có làm gì đi nữa. Anh tin tưởng rằng đạo luật sẽ giúp cả nước đoàn kết với nhau.
Cuộc chiến đang diễn ra ở đông Ukraine — một vùng tập trung đông đảo những người nói tiếng Nga — đã chứng minh cho quan điểm của Shymanovskiy, anh khẳng định như vậy. “Bất cứ ở đâu tiếng Ukraine không có mặt, chiến tranh sẽ tìm đến,” anh kết luận.
David L. Stern
Maria Ilyushina & Isabelle Khurshudyan đóng góp vào bài tường trình
8 tháng Hai, 2022
Trần C. Trí chuyển ngữ
bài viết rất hay
Trả lờiXóa