Nạn đói năm 1945: Bao nhiêu người đã chết đói? (Nghiên Cứu Lịch Sử )

 Người dịch: Nguyễn Tuấn Anh

Lời giới thiệu của người dịch: Bài này Trích dịch từ Chương 2, cuốn Việt Nam 1945 của DAVID MARR, NXB University of California Press, 2005. Điểm đặc biệt trong nghiên cứu David Marr là ông đã có được từ lưu trữ của Pháp các con số cụ thể về số người chết ở từng địa phương cũng như các số liệu khác. Nhan đề bài viết do người dich đặt.

Thảm họa được báo trước

Không được chú ý bởi tất cả mọi người, trừ một số nhà quản trị, con ma đói đã lén lút trở lại trong nhiều năm. Sản lượng thóc ở Bắc Kỳ đã giảm 20% trong hai thập kỷ trước đó do diện tích giảm dần và không đưa ra phương pháp canh tác mới. Trong khi đó, dân số Bắc Kỳ đã tăng ít nhất 36 phần trăm, buộc phải giảm lượng lương thực bình quân đầu người và ngày càng phụ thuộc vào nhập khẩu gạo từ Nam Kỳ. Trong giai đoạn 1941-44, một số lượng không biết bao nhiêu đất trồng lúa ở Bắc Kỳ đã được chuyển sang sản xuất cây công nghiệp, đặc biệt là hạt thầu dầu và đay. (Tuy nhiên, các cuộc thảo luận về nạn đói đầu năm 1945 có lẽ đã phóng đại quá mức về tác động có hại của việc chuyển đổi cây trồng này. Cây công nghiệp chiếm 42.546 ha ở Bắc Kỳ năm 1944. Ngay cả khi giả định rằng tất cả vùng đất này đều thích hợp để trồng ngũ cốc, thì khả năng sẵn có của nó sẽ chỉ chiếm khoảng 3% tổng diện tích, sản xuất nhiều nhất là 55.000 tấn thóc hoặc tương đương. Mặt khác, các số liệu chính thức có thể đánh giá thấp lượng đất được chuyển sang trồng cây công nghiệp, đặc biệt là vì người Nhật đôi khi bỏ qua người Pháp để ký hợp đồng và ép buộc thực thi). Hạn hán và sâu bọ đã làm giảm 19% vụ lúa xuân 1944 so với năm trước. Sau đó, hàng loạt cơn bão đã làm hư hại vụ lúa mùa. Vào tháng 10, nhiều nông dân Bắc Kỳ đã nhận ra rằng họ sẽ không có đủ [thóc] để nuôi sống gia đình, sau khi nộp thuế và bán một lượng gạo bắt buộc cho chính phủ với giá thấp đến mức nực cười. Tình trạng khó xử tương tự cũng đang diễn ra ở các tỉnh Thanh Hóa và Nghệ An phía Bắc An Nam.

Mặc dù các quan chức Pháp và Nhật đều nhận thức được vấn đề này nhưng không có quyết định nào được đưa ra để giảm thuế hoặc lượng gạo bắt buộc phải bán (hạn ngạch bán hàng bắt buộc do người Pháp đặt ra đã tăng từ 130.205 tấn (7,4% sản lượng) lên 186.180 tấn (11,1%) vào năm 1944). Các chủ đất cố gắng trốn tránh hạn ngạch bằng cách ký giao tài sản cho con cái hoặc người thân của họ, nhưng chính quyền đã nhìn ra thủ đoạn này, ra lệnh cho các quan chức địa phương thu gạo theo các ghi chép cũ. Nông dân cũng tích trữ gạo, khiến chính quyền cấm họ không được lưu trữ quá giới hạn cố định. Các thanh tra đi lang thang khắp các ngôi làng để tìm kiếm các nơi cất giấu lương thực. Những người nông dân thực tế thiếu gạo để đáp ứng hạn ngạch bắt buộc, phải mua gạo theo giá chợ đen và bán cho chính phủ với giá bằng một phần mười hoặc có nguy cơ bị đưa vào các dự án lao động cưỡng bức xa nhà. Hệ thống thuộc địa vẫn gây ra nỗi sợ hãi trong trái tim của hầu hết các đối tượng, khiến họ phải tuân theo luật lệ ngay cả khi phải trả giá đắt.

Sản lượng chính thức năm 1944 của Bắc Kỳ là 1,68 triệu tấn thóc, chia bình quân, sẽ cung cấp 171 kg cho mỗi người trong số 9,851,000 dân, có lẽ hầu như không đủ để mọi người sống sót cho đến tháng 6 năm 1945, khi vụ mùa tiếp theo có thể được thu hoạch. (Trong phép toán giả định được thừa nhận này, mọi người như vậy sẽ nhận được 14,17 kg gạo chưa xay mỗi tháng. Tuy nhiên, khoảng 5% cần được đem ra làm giống, và 10% nữa có thể bị mất vào tay các loài gặm nhấm và hư hỏng, để lại 12,04 kg trên đầu người. Điều này sẽ giảm xuống khoảng 9,03 kg gạo sau khi xay xát. Trước đây, những gia đình nghèo trong hoàn cảnh túng thiếu như vậy thường có xu hướng tiêu dùng gần với mức ”bình thường” của họ là 12-15 kg/ thành viên trong bảy hoặc tám tháng trong năm, với hy vọng bằng cách nào đó có thể mua hoặc vay gạo cho bốn hoặc năm tháng còn lại. Thật không may, vào đầu năm 1945, một phép tính như vậy có thể dẫn đến cái chết). Tuy nhiên, cả người Pháp và người Nhật ở Bắc Kỳ đều kiên quyết dự trữ một lượng gạo đáng kể để họ sử dụng trong tương lai. Ví dụ, mỗi ngày từ tháng Giêng đến đầu tháng Ba, người Pháp gửi từ mười chiếc thuyền trở lên chở gạo từ vùng thượng lưu đồng bằng Bắc Kỳ đến các kho quân sự ở Phú Thọ, Yên Bái, Tuyên Quang và Thái Nguyên. Có lẽ Tướng Tsuchihashi đã đề phòng tương tự vào thời gian đó và sau ngày 9 tháng 3, ông ta cũng có thể chiếm đoạt các kho của Pháp. Vào tháng 5, đề phòng một cuộc xâm lược của Đồng minh, Tsuchihashi đã thông qua kế hoạch tích lũy các khoản dự phòng tối thiểu là sáu tháng cho Tập đoàn quân 38. (Nguyên soái Terauchi đã tích trữ kho lương thực đủ để nuôi quân Nhật trong ba năm. Điều này có lẽ chủ yếu đề cập đến các hầm chứa được xây dựng ở miền Tây Nam Kỳ, mặc dù đã có kế hoạch chuyển số lượng lớn đến một cơ sở ở Bắc Lào. Tổng kho chính của Nhật ở Bắc Kỳ là ở Hòa Bình. Cũng có thể một số gạo Bắc Kỳ đã được chuyển đến các đơn vị Nhật ở Quảng Tây vào năm 1944 và đầu năm 1945.)

Bất kỳ nỗ lực nào nhằm phân phối công bằng nguồn cung ngũ cốc khan hiếm đã bị vô hiệu hóa bởi sự suy thoái nhanh chóng của nền kinh tế dân sự. Vào cuối năm 1944, sự khan hiếm hàng hóa, khó khăn trong vận tải, sự sẵn sàng của chính quyền trong việc in ngày càng nhiều tiền giấy và không chắc chắn ngày càng tăng về tương lai đã dẫn đến lạm phát không thể kiểm soát. Những kẻ tích trữ, đầu cơ và những “kẻ hối lộ đút lót” (n/v “fixers”) đã thống trị nền kinh tế, thường là liên minh với các quan chức tham nhũng ở các cấp khác nhau. Ở Bắc Kỳ và bắc An Nam, một số địa chủ lớn và các nhà buôn ngũ cốc bán buôn đã cố tình giữ lại một lượng lớn lúa gạo để chờ lợi nhuận thu được ngay trước vụ thu hoạch tiếp theo vào tháng Sáu. Một số chủ đồn điền ở Bắc Kỳ đã chuyển đổi gạo của họ thành rượu thay vì bán với giá qui định chính thức. Hoạt động rộng rãi của thị trường chợ đen làm lu mờ các giao dịch hợp pháp, ngoại trừ một bộ phận nhỏ dân số được phát phiếu để nhận gạo và dầu ăn.

Từ năm 1943 đến tháng 5 năm 1945, giá gạo trên thị trường chợ đen Bắc Kỳ tăng ít nhất 1400 phần trăm, trong khi giá chính thức chỉ được phép tăng 71 phần trăm. Mọi người điên cuồng chuyển sang mua ngô, khoai, sắn, hoặc đậu, nhưng ngay sau đó những thứ đó trở nên đắt kinh khủng hoặc biến mất khỏi thị trường. Chi phí ăn uống cho một gia đình thuộc tầng lớp lao động Hà Nội đã tăng 373 phần trăm trong ba tháng đầu năm 1945. (Gia đình trung lưu Việt Nam ở Hà Nội đối mặt với mức tăng giá 295%. Ngược lại, các gia đình thuộc tầng lớp lao động và trung lưu ở Sài Gòn có mức tăng lần lượt là 52% và 49%.) Như vậy, mức tăng lương kém xa so với mức tăng giá. Thực tế, nhiều công nhân thấy mình bị cho nghỉ việc vì gián đoạn nguồn cung cấp và hỏng hóc thiết bị. Các nhân viên chính phủ đủ điều kiện nhận khẩu phần gạo nhận thấy số lượng giảm từ 15 kg mỗi tháng vào đầu năm 1943 xuống còn 12 kg vào cuối năm 1943, 10 kg vào mùa xuân năm 1944 và 9 kg vào cuối năm 1944. Không thể tồn tại nếu không thực hiện trao đổi hàng đổi hàng kiểu sơ khai, kể cả đổi những đồ gia dụng quý giá như đồ sành, tẩu thuốc lá, đồ gỗ, bàn thờ tổ tiên để lấy một lượng gạo nhỏ. Vào đầu tháng 12 năm 1944, với mong muốn tránh bị ‘dân chúng xa lánh’ do giá thực phẩm tăng cao hơn nữa, Hội đồng Đông Dương mới được thành lập theo chỉ đạo Toàn quyền Decoux đã thảo luận các biện pháp đối phó có thể có.

Giải pháp duy nhất để đối phó với nguy cơ nạn đói không thể tránh khỏi, khoảng tháng 10 năm 1944 là nhà cầm quyền bố trí vận chuyển khẩn cấp ít nhất 60.000 tấn gạo từ Nam Kỳ, nơi tích lũy thặng dư lúa gạo lớn. Phải thừa nhận rằng đây là nhiệm vụ khó khăn ghê gớm. Máy bay của quân Đồng minh đã cắt tuyến đường sắt giữa Sài Gòn và Hà Nội thành nhiều đoạn ngắn, buộc phải vận chuyển bằng phà, xe goòng và các toán cu-li. Hoạt động của tàu ngầm Mỹ, các cuộc tuần tra trên không và các hoạt động khai thác cảng đã giảm phần lớn hoạt động vận tải ven biển xuống mức chỉ có thuyền gỗ, di chuyển linh hoạt vào ban đêm từ cửa sông này sang cửa sông khác. Các xe tải chạy trên đường số 1 về phía bắc đã bị cản trở bởi những cây cầu bị phá hủy, thiết bị hỏng hóc và sự khan hiếm nhiên liệu. Kết quả của tất cả những khó khăn này, lượng gạo miền Nam chuyển ra đến Bắc Kỳ đã giảm xuống chỉ còn 6.830 tấn năm 1944, so với 29.700 tấn năm 1943 và 126.670 tấn năm 1942. (Những con số này không bao gồm các chuyến hàng quân sự của cả Pháp và Nhật. Để so sánh, An Nam nhận được 60.050 tấn gạo Nam Kỳ năm 1944, so với 104.600 tấn năm 1943, và 97.175 tấn năm 1942).

Nạn đói năm Ất Dậu

Tuy nhiên, các quan chức Pháp và Nhật đều sở hữu kiến thức và phương tiện để đảo ngược xu hướng nghiệt ngã này nếu họ muốn. Hệ thống đáng tin cậy nhất liên quan đến việc vận chuyển vật tư bằng tàu viễn dương từ Sài Gòn đến Đà Nẵng, sử dụng các chuyến tàu từ Đà Nẵng đến Nam Định, sau đó phân phối bằng tàu sông và thuyền tam bản đến các vùng khác nhau của Đồng bằng sông Hồng. Công nhân, sinh viên, nhân viên và trí thức Việt Nam sẽ nhiệt tình hưởng ứng mọi lời kêu gọi hỗ trợ chuyển lúa gạo ra miền Bắc. Tuy nhiên, cả người Pháp và người Nhật đều không đặt ưu tiên cao việc vận chuyển gạo để nuôi những thường dân Việt Nam đang chết đói. Cả hai vẫn bận tâm về hậu cần quân sự của riêng họ. Vào tháng 1 năm 1945, người Nhật nhất quyết sử dụng 2/3 công suất đường sắt cho mục đích quân sự. Chúng ta có thể cho rằng người Pháp đã phân bổ phần lớn [công suất] còn lại cho Quân đội Đông Dương. Vào tháng 2, người Nhật đã mua một lượng lớn thuyền nhỏ ở Nam Kỳ, khiến người Pháp vào ngày 6 tháng 3 phải yêu cầu chủ sở hữu cần chính thức xin phép bán thuyền của họ đối với tầu trọng tải từ 10 từ. Trong một thông điệp phát thanh ngày 8 tháng 3, Tướng Mordant yêu cầu Paris thúc giục người Mỹ ngừng ném bom các cảng từ Vinh trở lên vì tình trạng thiếu lương thực ngày càng tăng. Vào ngày 9, chỉ vài giờ trước khi Nhật tiếp quản, thống đốc Nam Kỳ đã tìm cách tăng lượng phân bổ nhiên liệu đã giới hạn cho các nhà máy xay xát gạo địa phương để giúp họ chế biến thêm ngũ cốc cho chuyến hàng lên phía bắc.

Sau khi tiếp quản, các quan chức Nhật Bản đã làm ngơ trước nạn đói ngày càng nghiêm trọng trong ít nhất hai tuần; khi họ bắt đầu hành động, đó chỉ là để khẳng định lại các chính sách của Pháp. Khâm sứ Bắc Kỳ, Nishimura Kumao, đã lập lại các quy tắc hà khắc năm 1944 về việc bắt buộc bán gạo, sau đó tiến hành xoa dịu các cấp dưới của Việt Nam như sau: ‘Với mục tiêu đảm bảo phục hồi chung, hiện đang bị đe dọa lớn, tôi xin phép chỉ đạo đặc chú ý [đến vấn đề này], để tất cả các nhà sản xuất trung thành hoàn thành nhiệm vụ của họ. Tôi đặc biệt tin tưởng vào ảnh hưởng và năng lực của các bạn để đạt được một kết quả thuận lợi.’ Nishimura còn ủy quyền cho quan tỉnh Nam Định lấy 320 tấn từ các kho địa phương và xuất kho 613 tấn ”gạo Sài Gòn” cho một đại diện Nhật Bản để vận chuyển ngay ra Hà Nội. Một tháng sau, ông ta hỏi Đại sứ Yokoyama ở Huế về ước tính khoảng một trăm chiếc thuyền mành được báo cáo là đang tiến lên bờ biển An Nam, nhưng vẫn chưa đến theo lịch trình. Có lẽ lo sợ sự chuyển hướng trên đường đi, Nishimura nhấn mạnh rằng ‘‘việc hồi sinh [của] dân cư Bắc Kỳ đòi hỏi phải sử dụng hết công suất trọng tải vận chuyển.’’

Nhìn chung, các vùng nông thôn Bắc Kỳ và Bắc An Nam cảm thấy nạn đói sớm hơn và khốc liệt hơn các thành phố và thị trấn. Ngay từ tháng 12 năm 1944, nhiều dân làng nghèo đã tuyệt vọng ăn trấu, củ dại, rễ cây chuối, vỏ cây và cỏ ba lá. Nhiệt độ thấp bất thường vào mùa đông năm đó, kết hợp với tình trạng thiếu vải trên diện rộng, khiến mọi người có nguy cơ cao hơn. Vào thời điểm Tết Nguyên đán, đầu tháng Hai, hàng nghìn người chết đói. Cả gia đình đôi khi đóng cửa trong nhà, chia sẻ những miếng ăn cuối cùng còn lại, rồi lần lượt chết trong im lặng. Phổ biến hơn, họ chú ý đến những tin đồn về lượng ngũ cốc dồi dào ở những nơi khác, tìm kiếm những người thân ở các làng gần đó, lang thang theo các con đường chính và tìm kiếm sự giúp đỡ ở các trung tâm huyện. Sau khi Nhật Bản tiếp quản, các trạm gác của cảnh sát ở các lối vào thành phố đã bị bỏ hoang, cho phép hàng chục nghìn người dân nông thôn lang thang trên đường phố, ăn xin một cách đáng thương, thường không mặc gì ngoài đệm rơm (ND: chắc là chiếu cói hay áo tơi). Như một người dân Việt Nam ở Hà Nội (Nguyễn Huy Tưởng) đã ghi lại trong nhật ký của mình: ‘‘Tiếng khóc như trong đám tang. Những người phụ nữ lớn tuổi uốn éo, những đứa trẻ trần truồng ngồi co ro dựa vào tường hoặc nằm trong chiếu, những ông bố, những đưa con phủ phục dọc đường, những xác chết co quắp như bào thai, một cánh tay chìa ra như muốn đe dọa. Muốn chụp ảnh.” Đám đông tụ tập gần các nhà kho được bảo vệ nghiêm ngặt, hy vọng có được một vài nắm ngũ cốc. Mặc dù người Nhật đã giải phóng một số ngũ cốc từ các kho chứa của Pháp chiếm được, có lẽ một phần để làm mất uy tín của chế độ thực dân cũ, dường như nó đã được phân bổ hầu hết cho các đô thị.

Vào ngày 20 tháng 4, Nishimura đã chỉ thị cho các tổ chức công và tư giảm lượng dự trữ của họ xuống 30-50%. Các hộ gia đình được lệnh giới hạn lượng gạo dự trữ ở mức 35 kg/ người lớn hơn 5 tuổi, 17kg/ trẻ con. Đối với những người sở hữu phiếu phân phối lương thực công bị giảm từ chín đến bảy kg mỗi tháng. Điều đó có nghĩa là ngay cả những chủ sở hữu phiếu lương thực cũng phải mua thêm khoảng 3 kg cho mỗi thành viên trong gia đình trên thị trường chợ đen, với mức lên đến bảy đồng mỗi kg. Vì nhiều nhân viên vẫn kiếm được ít hơn một trăm đồng mỗi tháng, nên rõ ràng phải đi vay tiền hoặc bán đồ dùng cá nhân để tồn tại. Nhân viên của các công ty tư nhân không đủ điều kiện nhận phiếu lương thực thì cuộc sống thậm chí còn bấp bênh hơn.

Sau khi Trần Trọng Kim lên làm thủ tướng vào tháng 4, Bộ trưởng Tiếp tế mới được cử vào Sài Gòn để cố gắng thu xếp việc vận chuyển. Người ta chú ý đến ít nhất năm tàu biển của Pháp bị Nhật tịch thu ở Nam Kỳ, nhưng các thủy thủ đoàn Pháp sẽ cần được thay thế và rà phá bom mìn của Đồng minh ở các con sông trước khi tàu có thể đi ra. Vào tháng 5, Phan Kế Toại, Khâm Sai mới được bổ nhiệm ở Bắc Kỳ, phát hiện ra rằng 2.000 tấn gạo đã được quân đội Nhật Bản dọn ở Sài Gòn để vận chuyển bằng đường sắt lên phía Bắc, nhưng vẫn bị mắc kẹt tại nhiều địa điểm khác nhau trên đường đi. 1.000 tấn khác được chính quyền Huế giữ tại Nam Định, mà Toại yêu cầu được giải tỏa. Trong tuyệt vọng tìm kiếm những giải pháp căn cơ hơn, Toại đề xuất rằng những toa xe lửa và tàu chở hàng rỗng từ Bắc Kỳ đi nam sẽ được sử dụng để chở hàng ngàn nạn nhân của nạn đói đến định cư ở Nam Kỳ. Trong khi đó, các điện tín qua lại giữa Hà Nội và Huế liên quan đến địa điểm của các chuyến hàng gạo cụ thể ở phía bắc, một số bắt đầu hư hỏng trên đường đi, trong khi một số khác bị cướp phá vì thiếu người bảo vệ đáng tin cậy. Những người theo Việt Minh ở Quảng Ngãi chặn đánh một số thuyền mành chở lúa đi về hướng Bắc, bí mật cất giữ hoặc chuyển cho các đơn vị du kích mới thành lập trên núi. Rõ ràng là chỉ vào cuối tháng 6, những chuyến hàng mang theo gạo cứu trợ từ Nam Kỳ mới bắt đầu đến miền bắc, (Có thể vài trăm tấn thóc cứu trợ đã đến Bắc Kỳ sớm hơn, đi theo nhiều chặng. Phạm Khắc Hòe nhớ lại Bộ trưởng tiếp tế đã nói với ông vào cuối tháng 7 rằng “gần 2.000 tấn gạo” đã được vận chuyển từ miền Nam ra miền Trung và miền Bắc), ngay lúc đó cuộc khủng hoảng đã được ngăn chặn.

Trong khi đó, một số nhóm xã hội, tôn giáo và từ thiện Việt Nam từ tháng 1 năm 1945 đã đi quyên góp tiền mặt hoặc ngũ cốc và tổ chức nấu cháo cho nạn nhân đói kém. Tuy nhiên, đến tháng 3, những người tham gia có thể thấy sự vô ích của những nỗ lực rải rác như vậy, ngay cả ở các thành phố. Nguyễn Văn Tố, một học giả cổ điển nổi tiếng, đã tiếp cận tân Thị trưởng Hà Nội của Nhật Bản để được công nhận Tổng hội Cứu tế đầy tham vọng. Trước tiên, cần phải soạn thảo các điều luật bằng tiếng Pháp và tiếng Việt, biên dịch tên và địa chỉ của tất cả các thành viên sáng lập, và đóng dấu thuế thuộc địa (affix colonial tax stamps) vào mỗi trang của các tài liệu này. Mặc dù đã được cấp phép hoạt động vào ngày 10 tháng 4, nhưng Nguyễn Văn Tố phải mất hai tuần sau mới thỉnh cầu Nishimura về quy chế tổ chức đặc biệt để có thể ”cứu trợ hữu hiệu đồng bào ta bị nạn đói, số người lên tới hàng trăm nghìn người.” Đến tháng 5, Tổng hội Cứu tế đã quyên góp được tổng cộng 782.403 đồng, có thể giúp nó mua được 1.476 tấn gạo từ kho dự trữ của chính phủ. Ở Nam Kỳ xa xôi, bị sốc bởi những bức ảnh về nạn nhân chết đói và những câu chuyện về ăn thịt đồng loại, hơn hai mươi nhóm đã thu thập được 1.677.886 đồng để giúp đồng bào của họ ở phía bắc.

Bao nhiêu người đã chết đói?

Không ai biết bao nhiêu người đã thiệt mạng trong nạn đói. Vào cuối tháng 5, Văn phòng Khâm Sai tại Hà Nội đã yêu cầu thống kê tỷ lệ tử vong trong năm từ tất cả các tỉnh Bắc Kỳ. Cuối cùng, hai mươi câu trả lời được gửi đến, báo cáo 380.969 người chết vì đói và 20.347 người vì “bệnh tật.” Tuy nhiên, một số ý kiến trả lời nhấn mạnh việc các quan chức không có khả năng về nông thôn để kiểm tra kỹ lưỡng. Ngoài ra, những tổn thất ở phía bắc An Nam không được đưa vào thống kê. Cuối năm 1946, một tài liệu chính sách được soạn thảo để sử dụng trong nội bộ các quan chức của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ước tính rằng 1.000.000 người đã chết ở miền Bắc Việt Nam và 300.000 ở miền Trung Việt Nam. Vào thời điểm đó, các phát ngôn viên VNDCCH thường xuyên công khai khẳng định rằng vào đầu năm 1945, ‘thực dân Pháp và phát xít Nhật’ đã phải chịu trách nhiệm khiến ít nhất 2.000.000 công dân chết đói, một con số sau đó đã được ghi vào sách sử của chính phủ.

Một triệu người chết dường như là một ước tính đáng tin cậy hơn. Hệ lụy vẫn còn khủng khiếp: khoảng 10% dân số của khu vực bị ảnh hưởng đã thiệt mạng trong khoảng thời gian 5 tháng. (Ở đây giả định khu vực bị ảnh hưởng là đồng bằng sông Hồng đông dân cư và hai tỉnh An Nam là Thanh Hóa và Nghệ An, tổng số 9.999.200 người vào năm 1943 theo Annuaire Statisticstique de l’Indochine, vol. 11 (Sài Gòn, 1948), 28). Một số tỉnh bị thiệt hại nặng nề hơn: Nam Định, Thái Bình, Ninh Bình, Hải Dương và Kiến An, chiếm 81 phần trăm số người chết được báo cáo trong tổng hợp của Khâm Sai. Riêng Nam Định là 32%. Mặc dù chắc chắn một số nạn nhân đã từ nơi khác đến, số liệu của Khâm Sai vẫn cho thấy rằng năm tỉnh này có thể đã mất từ 11 đến 20 phần trăm dân số của họ. Các huyện đặc biệt còn bị ảnh hưởng nặng nề hơn. Ví dụ, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định, báo cáo 26.080 người chết, trong khi các huyện lân cận báo cáo từ 4.000 đến 6.000. Huyện Kiến Xương ở Thái Bình báo cáo 14.920, so với Quỳnh Côi là 1.532. Các làng cụ thể bị mất một nửa dân số.

Hậu quả lâu dài của nạn đói

Những con số thống kê trần trụi chỉ có thể bắt đầu truyền tải những tác động tâm lý đối với những người sống sót sau nạn đói. Không có thảm họa nào có tầm cỡ như thế đã để lại cho xã hội Việt Nam những ký ức sống động. Những âm thanh than thở giữa những người đồng bào chết đói, cảnh những thi thể ngổn ngang dọc theo những con đường nông thôn và bờ rào, hay bắt gặp mỗi sáng trên vỉa hè thành phố, tiếp tục ám ảnh nhiều thế hệ ở miền Bắc và miền Trung Việt Nam. 140. Như một nhân chứng đã kể lại bằng thơ:

Khắp đường xa những xác đói rên nằm
Trong nắng lửa, trong bụi lầm co quắp.
Giữa đống giẻ chỉ còn đôi hố mắt
Đọng chút hồn sắp tắt của thây ma;

………………………………………………………

Tại Hà Nội cũng như bao tỉnh khác,
Những thây ma ngày lết đến càng đông;
Đem ruồi theo cùng hơi hớm tanh nồng,
Rồi ngã gục khắp đầu đường cuối ngõ.
Thường sớm sớm cửa mỗi nhà hé ngỏ,
Rụt rè xem có xác chết nào chăng!

(chép nguyên văn thơ của Bàng Bá Lân).

Một nhân chứng khác nhớ lại cách mà người cha địa chủ của anh ta đã hướng dẫn anh ta múc những bát cháo loãng cho những người nông dân gầy gò đang đứng xếp hàng một cách trật tự, nhưng cũng có khi một ông già trèo qua hàng rào, vào bếp và lấy một chiếc xương gà vừa mới được ném xuống đất cho chó ăn. (Nguyễn Tiến Hưng và Jerrold L Schecter, The Palace File (New York, 1986), 14. Trước khi gia đình Nguyễn Tiến Hưng đi lễ hàng ngày, cha của anh thường một mình đi ra cổng nhà của họ để dọn xác đã chết ở đó đêm trước).

Những giả định của tất cả mọi người về hành vi và đạo đức của con người đã bị lung lay sâu sắc. Làm thế nào mà các cơ quan chức năng có thể giữ lại hàng nghìn tấn ngũ cốc trong khi rất nhiều người đã bỏ mạng trước mắt? Làm sao khách quen, bạn cũ, và thậm chí cả người thân lại có thể từ chối chia sẻ lương thực thặng dư của họ, hay đơn thuần là cho mấy đồng xu hay giúp đỡ bằng cách nào đó? Làm thế nào mà cha mẹ của một người, với những túi ngũ cốc dự trữ, có thể đóng chặt cửa chống lại tất cả những người ăn xin? Nếu một người cố gắng chia sẻ, làm thế nào để tránh một vụ giẫm đạp hỗn loạn và mất mát mọi thứ? Làm thế nào mà các bậc cha mẹ có thể bán con cái của họ để lấy một vài lon gạo? Mặt khác, làm sao những người khác có thể từ chối tất cả thức ăn cho con cái hoặc cha mẹ già của họ? Tại sao một số nạn nhân từ chối đi ăn xin, thay vào đó chỉ đơn giản chọn một chỗ để nằm xuống và chờ đợi cái chết, hy vọng ai đó có thể chôn cất họ một cách đàng hoàng? Tại sao Sở Vệ sinh Hà Nội lại chấp nhận cắt tai làm bằng chứng trong việc trả tiền cho các đội được thuê để thu gom và đổ xác chết trong các hố lớn? Có thật là một số côn đồ đã cắt xác và bán thịt người cho những người bán cháo không? Vào ngày 10/5, một lực lượng dân vệ ở tỉnh Hà Đông đã chặn bắt một phụ nữ tên Nguyễn Thị Lao và phát hiện trong một chiếc hộp có phần còn lại thi hài của một đứa trẻ ba tháng tuổi được cho là đã bị cắt nhỏ để nấu ăn. (Báo cáo tỉnh Hà Đông gửi Khâm Sai, 17/5/1945, Một vụ ăn thịt đồng loại khác, trong đó một nhóm thừa nhận đã ăn thịt ba người, trong báo cáo Kiến An gửi Khâm Sai, ngày 7/5/1945).

Trong những thảm họa như thế này, những người sống sót muốn đổ lỗi cho ai đó. Chính quyền thuộc địa nhanh chóng trở thành thủ phạm chính trong mắt hầu hết người Việt Nam. Nhiều người thậm chí còn tin rằng người Pháp đã cố tình tạo ra nạn đói để làm suy yếu phong trào phản đối sự hiện diện của họ. Ngược lại, người Nhật ít bị lên án hơn, có lẽ vì mọi người biết rằng người Pháp kiểm soát hành chính cho đến ngày 9 tháng 3, và vì các quan chức Nhật đã công bố rộng rãi những món quà ngũ cốc (nếu có) cho các nạn nhân sau khi tiếp quản. Nội các mới của Hoàng đế Bảo Đại, được công bố vào ngày 17 tháng 4, được nhiều người cho rằng thiếu phương tiện để làm nhiều việc hơn là khuyến khích những người tích trữ, thương gia và chủ nợ bớt ích kỷ, mặc dù một số nhà quan sát đã ghi nhận, khi họ đã thuyết phục người Nhật chấm dứt hệ thống bắt buộc bán gạo vào đầu tháng sáu. Đáng ngạc nhiên, những người sống sót sau nạn đói hiếm khi hướng sự giận dữ của họ vào Đồng Minh vì đã phá vỡ nền kinh tế Đông Dương và bóp nghẹt giao thông vận tải. Việt Minh cũng không bị trách cứ vì đã hỗ trợ các cuộc tấn công của Đồng minh. Như chúng ta sẽ thấy, người dân chú ý nhiều hơn đến lời kêu gọi của Việt Minh tấn công các kho thóc của chính quyền và địa chủ vào đầu năm 1945.