Trong “Gia
Định thành thông chí”, Trịnh Hoài Đức viết: “Xưởng Chu Sư – ở cách phía
Đông thành độ một dặm dọc theo bờ sông Tân Bình quanh theo sông Bình
Trị, nhà làm gác để hải đạo thuyền cùng là dụng cụ thủy – chiến xưởng
dài đến 3 dặm”. Trên bản đồ tỉnh Gia Định năm 1815 của Trần Văn Học ghi
rõ: “xưởng Thủy nằm phía Đông thành Bát Quái. Nơi sản xuất, sửa chữa mọi
loại chiến thuyền”.
Cũng
tại vị trí này, ngày 28/4/1863 chính phủ Pháp đã ký nghị định chính
thức thành lập Thủy xưởng (Arsenal) Ba Son, trực thuộc Bộ Hải quân Pháp.
Trong “Sài Gòn năm xưa” tác giả Vương Hồng Sển viết: “Theo quyển
“Promenades dans SaiGon”, bà Hilda Arnold ghi: buổi đầu người Pháp đã
xuất ra trên 7 triệu quan thời ấy để lấp đất và xây các ụ tàu “bassin de
radoub” này, để có thể sửa chữa các thứ tàu chiến, tàu buôn tại đây
khỏi đem về tận Pháp quốc. Thời ấy, cuộc chuyển vận đều do đường thủy
nên cái “bassin de radoub” giúp họ nắm vận mạng xứ này trong tay”.
Tính
ra, từ ngày Nguyễn Ánh chạy vào Gia Ðịnh cho xây cất thủy xưởng Chu Sa
đến nay hơn 300 năm. Sau đó đến người Pháp thiết lập hãng Ba Son đã làm
không ít những người muốn tìm rõ ngọn nguồn cái tên Ba Son xuất xứ từ
đâu.
Một thuyết cho rằng “Ba Son” do
danh từ Pháp “Mare aux poissons” gọi tắt lại. Trước kia, giữa Arsenal
(có từ năm 1864, là nhà của viên giám đốc sở Ba Son, góc đường Cường Ðể –
Nguyễn Du. Dinh này xây từ năm 1877) có một con kinh đào tay, nhỏ,
nhưng rất nhiều cá tôm, thuở ấy người Pháp thích đi câu cá ở đây, về sau
xẻo nhỏ lấp đi nhưng danh vẫn còn. Thuyết khác lại cho rằng “Ba Son” do
danh từ Pháp “Bassin de radoub” mà có. “Bassin” = Ba Son. Còn trong Tìm
hiểu lịch sử chữ Quốc ngữ của Hoàng Xuân Việt giải thích: “Hãng Ba Son
Xưởng đóng tàu của hải quân Pháp. Danh từ Ba Son có lẽ phiên âm chữ
poisson (cá) trong mấy tiếng “mare aux poisson” (ao cá) hay Việt hoá cụm
từ “bassin de radoub” (ụ sửa tàu), bởi vì trong hãng có con rạch do
người Pháp đào dùng để thiết kế máy móc đóng tàu”. (Kết hợp giữa hai
thuyết trên).
Biết
chơi như vậy thôi chứ tiếng Quốc ngữ ngày xưa của ta có rất nhiều từ
xuất xứ từ tiếng Hán, tiếng Pháp, tiếng Khmer, tiếng Xiêm La… do vậy Ba
Son thì cứ hiểu là xưởng Arsenal theo đúng tên Pháp là xưởng đóng tàu
lớn của Hải quân từ thời Pháp không chỉ có tàu quân sự mà cả tàu thương
mại phục vụ cho các cuộc khai thác thuộc địa Nam Kỳ bên cạnh hệ thống
hỏa xa sớm nhất Ðông Dương. Arsenal Sài Gòn hồi năm 1864, khởi đầu với
các bến tàu làm bằng bê tông cốt sắt.
Trong
Niên giám Nam Kỳ năm 1910 viết: “Arsenal là một cơ sở quan trọng nhất
của thuộc địa Nam Kỳ. Với trang bị hoàn chỉnh, hiện đại, Arsenal Sài Gòn
có thể chế tạo những công trình hàng hải hoàn chỉnh cũng như những hạng
mục sửa chữa tinh tế nhất. Arsenal Sài Gòn có thể chế tạo tất cả các bộ
phận của tàu phóng lôi loại 1 với giá tiền thấp hơn và trong thời gian
ngắn hơn, so với các xưởng chế tạo ở chính quốc. Xưởng có hơn hai ngàn
thợ An Nam và người Hoa, dưới sự giám sát của các đốc công người Pháp.
Diện tích Arsenal khoảng 22 héc-ta, chu vi 2km, đường kính (ở nơi dài
nhất) là 850m”.
“Một bộ phận
quan trọng của Arsenal là bể sửa tàu (bassin de radoub) đáp ứng tốt
những yêu cầu sửa chữa hiện đại nhất. Chi phí xây dựng bể sửa tàu lên
đến 7 triệu francs, bắt đầu xây từ năm 1884, khánh thành năm 1888. Bể
này sâu 9m50, dài 160m (dài hơn Arsenal ở cảng Toulon 12m). Ngoài bể lớn
nói trên, Arsenal còn có một bể khác với kích thước nhỏ hơn, dành cho
các pháo hạm (canonnières), các tàu phóng lôi và các tàu có trọng tải
nhỏ”.
Ðến
năm 1930, theo tác giả Martini, “những tàu buôn qua lại cảng Sài Gòn
đều có thể sửa chữa tại Arsenal Sài Gòn hoặc ở một số cơ sở kỹ nghệ khác
ngay trong thành phố Sài Gòn. Lúc này, Arsenal Sài Gòn đã có 2 bể sửa
tàu, một bể dài 155m và một bể dài 70m. Xưởng nổi (ụ nổi) cũng được nâng
cấp, tàu 350 tấn có thể vào bể sửa chữa”.
Trong
một bài viết nhan đề “L’Arsenal de Saigon, Établissement industriel”,
tác giả M.S viết: Arsenal thành lập năm 1884 dài 150m với đủ các phân
xưởng nhưng chưa đủ điều kiện để sửa chữa các tàu lớn. Người Pháp thành
lập Arsenal Sài Gòn không chỉ nhằm mục đích sửa chữa các tàu qua lại mà
còn có thể chế tạo tàu biển. Arsenal trực thuộc Hải quân, có 2,500 thợ,
trong đó có 60 người Âu. Xưởng có trường học nghề (gồm các ngành điện,
nguội, mộc, đúc…). Ngoài việc sửa chữa và đóng tàu, Arsenal Sài Gòn còn
nhận sửa chữa máy móc cho các nhà máy (như nhà máy đường Hiệp Hòa), cho
nhà ga Sài Gòn v.v.”.
Tất nhiên
tác giả mô tả Arsenal Sài Gòn trong đoạn văn trên xác định vào 1884 khi
xưởng này bắt đầu xây dựng 2 bể sửa tàu lớn chứ trước đó, Arsenal vẫn
còn là một bến cảng sửa chữa các tàu nhỏ (do chưa có ụ nổi). Bên cạnh đó
các xưởng có trường học nghề điện, mộc, đúc, nguội cũng được tổ chức
tại đây để nhanh chóng đào tạo công nhân làm việc cho xưởng.
Tuy
vậy, với chức năng của một xưởng sửa tàu trực thuộc Hải quân, nên
Arsenal Sài Gòn vẫn có những hạn chế khi tham gia đóng và sửa chữa tàu
thương mại trong khi nhu cầu đường thủy và đường biển cần phát triển
nhanh tại Nam Kỳ. Chính vì thế, công ty vận tải đường thủy Larrieu et
Roque thành lập cơ sở sửa chữa và đóng tàu vào năm 1875. Sơn Nam viết
trong Bến Nghé xưa: “Sau sở Ba Son của nhà nước thì công ty này
bấy giờ đứng bậc nhất về kinh doanh tư nhân (nhiều lần thay đổi, trở
thành hãng C.A.R.I.C ở Thủ Thiêm, xã An Lợi)”. (Phía bên kia sông Sài
Gòn góc xéo với hãng Ba Son).
Do
nhu cầu thiếu công nhân tại hãng Ba Son nên xưởng lập trường đào tạo
tại chỗ như nói ở trên, về sau khi trường Cơ khí Á châu, (nay là Kỹ
thuật Cao Thắng) thành lập (1906), nguyên là một trường dạy nghề do Pháp
lập ra ở Nam Kỳ để đáp ứng nhu cầu cấp thiết lúc đó. Ban đầu ngôi
trường kỹ thuật này là gian nhà mái lợp tôn dạy về cơ khí tại góc đường
De Lattre de Tassigny (Công Lý đoạn từ đường Gia Long xuống Bến Chương
Dương) và De la Somme (Hàm Nghi). Sau khi mở rộng trường mặt tiền hướng
về đường Huỳnh Thúc Kháng, trường dạy thêm nhiều môn kỹ thuật, nên dân
chúng Sài Gòn gọi là trường Bách nghệ. Trường cung cấp nhân viên kỹ
thuật có tay nghề cho hãng Ba Son.
Sau
1954, quân Pháp rút khỏi Ðông Dương nhưng vẫn để lại một số chuyên viên
người Pháp giúp đỡ chính phủ Nam phần cho đến năm 1956 thì mới chấm dứt
sứ mệnh. Ngày 14/9/1956 lá cờ Tam tài (cờ Pháp) trên cột cờ của hãng Ba
Son chính thức được hạ xuống thay thế bằng cờ vàng ba sọc đỏ của Việt
Nam. Chính quyền TT. Ngô Ðình Diệm cho đổi tên thành Hải quân Công xưởng
chuyên đóng mới và sửa chữa các loại tàu hải quân.
Sau
năm 1975, Hải quân Công xưởng đổi tên thành Xí nghiệp Liên hợp Ba Son.
Từ đây tên Ba Son xuất phát từ cách gọi của dân chúng trước đây (giống
như Thành Ông Dèm tức Thành Cộng Hoà) chính thức được xuất hiện trên các
văn bản. Tuy vậy, hãng Ba Son hiện nay đã không còn nữa, phần đất này
nhường chỗ cho một công trình hiện đại xây dựng cao ốc và thương mại.
TN
(Fort Worth, TX)
(Hoa Huỳnh chuyển)
Bài viết rất hay
Trả lờiXóa