“Kẻ
nhân nhượng cho cá sấu ăn với hy vọng nó sẽ ăn thịt mình cuối cùng” (an
appeaser is someone who feeds a crocodile hoping it will eat him last –
Churchill).
Gần đây, câu hỏi
Trung Quốc có đánh chiếm Đài Loan không và bao giờ, làm giới nghiên cứu
đau đầu và dư luận lo ngại, nhưng vẫn chưa có lời giải thỏa đáng, và các
giả thuyết vẫn chưa rõ ràng. Trong thế giới “hậu chiến tranh lạnh”
(Mỹ-Xô) hay “chiến tranh lạnh kiểu mới” (Mỹ-Trung), yếu tố “bất định”
(uncertain) và “khó lường” (unpredictable) ngày càng tăng, làm cho điều
chỉnh chiến lược thời Trump và thời Biden vẫn chưa hoàn chỉnh.
Trung Quốc muốn gì
Cố Tổng thống Nixon
trước khi mất đã ví Trung Quốc như “Frankenstein”. Trung Quốc đã trỗi
dậy mạnh mẽ và quyết đoán không chỉ vì ý chí của chính họ, mà còn được
Mỹ và đồng minh khuyến khích và nhân nhượng (appeasement). Qua mấy
đời tổng thống Mỹ, họ đã ngộ nhận về Trung Quốc và theo đuổi chủ trương
“can dự” (engagement). Trong khi Obama “tránh rủi ro” (risk aversion)
thì Biden “mập mờ chiến lược” (strategic ambiguity).
Hai năm qua, Mỹ đã sa
vào khủng hoảng y tế do đại dịch Covid-19 làm tám mươi vạn người chết,
và khủng hoảng chính trị mà đỉnh điểm là vụ chiếm nhà Quốc hội
(6/1/2021). Tập Cận Bình đã tranh thủ thời cơ củng cố quyền lực, mà đỉnh
điểm là “nghị quyết lịch sử” được Trung ương 6 thông qua, không chỉ
khẳng định quyền lực của Tập như “Hoàng đế Trung Hoa”, mà còn tăng cường
áp lực ở Biển Đông và eo biển Đài Loan để nắn gân Mỹ.
Tại cuộc họp Trung
ương 6 (khóa 19), với sự hỗ trợ của Chủ tịch Quốc hội Lật Chiến Thư, Tập
Cận Bình đã áp đảo được tiếng nói phản kháng và kiểm soát được tình
hình. Nhưng theo nhà bình luận chính trị Ngụy Kinh Sinh
魏京生 (24/11/2021),
thì đó chỉ là tuyên truyền bên ngoài, còn bên trong tranh luận rất gay
gắt. Vụ 500 ý kiến phản đối đã đẩy đấu tranh quyền lực bên trong “cái
hộp đen” Trung Quốc lên cao trào mới. Nói cách khác,
Tập Cận Bình muốn nâng một tảng đá nhưng tảng đá đó lại đập vào chân
ông ta, nên tiến thoái lưỡng nan.
Các chuyên gia cho
rằng Tập Cận Bình đã chuẩn bị hậu trường để trở thành “Hoàng đế Trung
Hoa” một khóa nữa (vào năm 2022), nên ông có thể muốn chinh phục Đài
Loan làm viên ngọc cho “vương miện của mình”. Nếu chiến tranh lạnh kiểu
mới kèm theo “chiến tranh nóng” thì Đài Loan là nơi dễ xảy ra nhất. Tuy
xung đột là rủi ro, nhưng Tập Cận Bình cho rằng lúc này là cơ hội tốt
nhất, hơn là chờ mười năm nữa. (Will Xi move on Taiwan? History warns he
might: Niall Ferguson, Mikio Sugeno, Nikkei
Asia, September 10, 2021).
Trong một cuốn sách
mới xuất bản, David Shambaugh (George Washington University) đánh giá
lại năm [nhân vật] lãnh đạo đã dẫn dắt Trung Quốc từ 1949 đến nay. Đó là
Mao Trạch Đông (1949-1976), Đặng Tiểu Bình (1979-1989), Giang Trạch
Dân (1989-2002), Hồ Cẩm Đào (2002-2012), và Tập Cận Bình (2012-đến
nay). Tuy chặng đường dẫn Tập Cận Bình đến khóa thứ 3 có vẻ rộng mở,
nhưng đằng sau hậu trường, những người chống đối suy nghĩ khác. (China
Leaders: from Mao to now, David Shambaugh, Polity
Press, October 2021).
Chính sách của Tập
Cận Bình đang gây tranh cãi. Khi Đại hội 20 càng gần, thì căng thẳng về
chính trị ngày càng cao. Từ đầu năm đến nay, lãnh đạo Đảng đã thanh
trừng lực lượng cảnh sát, an ninh, viện kiểm sát, và trấn áp những nhà
tư bản lớn (như Jack Ma). Nhiều người coi “nghị quyết lịch sử” mới được
thông qua là một bước cốt yếu để đưa Tập Cận Bình vào “ngôi đền của
Đảng”. Trong khi người Trung Quốc lo lắng về Tập Cận Bình tập trung quá
nhiều quyền lực, thì các lãnh đạo trẻ hơn thất
vọng vì thiếu chuyển giao quyền lực.
Mỹ và đồng minh muốn gì
Theo Elbridge Colby
(nguyên Phó trợ lý Bộ trưởng Bộ Quốc phòng dưới thời Trump), Trung Quốc
đã dành 25 năm qua để xây dựng quân đội hiện đại nhằm đánh chiếm Đài
Loan, nên họ có thể hành động vào năm 2025. Để tránh xung đột, Mỹ
phải hành động nhanh hơn và ưu tiên giúp Đài Loan tăng cường năng lực
quốc phòng để răn đe Bắc Kinh. Mỹ cần thay thế chủ trương “mập mờ chiến
lược” bằng cam kết mạnh hơn với Đài Loan. (The Fight for Taiwan Could
Come Soon, Elbridge Colby, Wall Street Journal,
October 27, 2021).
Đô đốc Philip
Davidson (nguyên Tư lệnh vùng Indo-Pacific) cho rằng Trung Quốc chưa sẵn
sàng chiếm Đài Loan trước năm 2027, và không có bằng chứng nào cho thấy
họ định “đánh úp” (sneak attack). Trung Quốc hy vọng gây áp lực ngày
càng mạnh về ngoại giao, kinh tế, và quân sự với Đài Loan sẽ giúp Quốc
Dân Đảng (thân Bắc Kinh) giành thắng lợi trong bầu cử tổng thống vào năm
2024. Nhưng, nếu Phó tổng thống Lại Thanh Đức (thân Mỹ) thắng thì Trung
Quốc có thể buộc phải chọn giải pháp quân
sự. (Taiwan is safe until at least 2027, but with one big caveat, Derek
Grossman, Nikkei Asia, November 10, 2021).
Sau cuộc gặp Mỹ-Trung
đầy kịch tính ở Anchorage (19/3), hai bên đều muốn giảm nhiệt bằng một
cuộc gặp cấp cao. Tiếp theo điện đàm giữa Biden và Tập (9/9), Jake
Sullivan (cố vấn an ninh quốc gia) gặp Dương Khiết Trì (phụ trách đối
ngoại) tại Thụy Sỹ (26/10) để thu xếp cuộc gặp cấp cao (15/11). Hội đàm
kéo dài ba tiếng rưỡi, tuy trao đổi nhiều chủ đề khác như thương mại và
nhân quyền, nhưng Đài Loan vẫn là chủ đề nóng nhất.
Tuy trước mắt (bên
ngoài) hai bên có vẻ hạ nhiệt vì Biden và Tập là “bạn cũ”, nhưng về lâu
dài (bên trong) mâu thuẫn vẫn còn nguyên. Trong khi Biden nhấn mạnh sự
cần thiết phải thiết lập “một số đảm bảo thông thường” để tránh hiểu
lầm dẫn đến xung đột ngoài ý muốn, Tập Cận Bình không có một thỏa hiệp
đáng kể nào (Biden and Xi Discuss Taiwan Trade and Human Rights: Live
Updates, New York Times, November 16, 2021).
Gần đây, quan điểm về
Trung Quốc của Úc đã thay đổi nhiều và phân hóa sâu sắc. Theo Peter
Jennings (ASPI Executive Director), “bảo vệ Đài Loan là sống còn đối với
an ninh của Úc”, và “còn quá sớm để chịu đầu hàng Trung Quốc”. Nhưng
Huge White (Lowy Institute) lại cho rằng phải tránh chiến tranh vì cái
giá của chiến tranh cao hơn nhiều so với phải sống dưới trật tự khu vực
do Trung Quốc dẫn đầu. Đó là một quan điểm trái chiều (Too soon to be
waving the White flag on China, Peter Jennings,
ASPI, November 24, 2021).
Paul Keating (cựu Thủ
tướng Úc) cũng cho rằng lập trường chính thức của Úc không nên giúp Đài
Loan vì đó là “vấn đề nội bộ” của Trung Quốc. Keating không chỉ ngộ
nhận về “nhân nhượng”, mà còn bi quan về sự thay thế. Nhân nhượng
được đề xuất nhằm tránh xung đột, tuy trong trường hợp Đài Loan không
dễ xảy ra (Paul Keating may be the Grand Appeaser but is he wrong? Simon
Cotton, Lowy Interpreter, 24 November 2021).
Đài Loan và Biển Đông
Trong bối cảnh đó,
Đài Loan và Việt Nam vẫn lo ngại “lịch sử sẽ lặp lại” nếu Mỹ-Trung thỏa
thuận riêng sau lưng họ. Đó có thể là lý do Việt Nam vẫn chưa vội nâng
cấp quan hệ với Mỹ lên “đối tác chiến lược”, nhưng là lý do để Nhật
và Việt Nam nâng quan hệ đối tác chiến lược sâu rộng lên một “cấp độ
mới”. Tại cuộc gặp cấp cao ở Tokyo (23/11) giữa Thủ tướng Nhật Fumio
Kishida và Thủ tướng Việt Nam Pham Minh Chính, hai bên đã ra tuyên bố
chung “cực lực phản đối những ý đồ đơn phương thay
đổi nguyên trạng tại khu vực”.
Theo một báo cáo của
CNAS (26/10), Trung Quốc có thể chiếm đảo Ba Bình (Taiping hay Pratas)
tại Biển Đông và biến nó thành một tiền đồn. Mỹ không chỉ cần bảo vệ Đài
Loan, mà còn phải ngăn xung đột leo thang ra ngoài Biển Đông.
Các nhà phân tích cho rằng Mỹ có thể chơi trò “chọi gà” (chicken game)
với Trung Quốc tại Ba Bình, nhưng thiếu Nhật hỗ trợ thì Mỹ và Đài Loan
yếu thế, làm Lầu Năm Góc khó xử (In Taiwan war game, few good options
for US to deter China, Dan Lamothe, Washington
Post, October 26, 2021).
Trong cuốn sách
“Hindsight, Insight, Foresight: Thinking about Security in the
Indo-Pacific (do Alexander Vuving chủ biên và APCSS xuất bản (9/2020),
Vuving lập luận rằng Biển Đông tuy có thể gặp nguy hiểm, nhưng khó rơi
vào “bẫy
Thucydides” như Giáo sư Graham Allison cảnh báo, vì Biển Đông theo luật
chơi “chọi gà” (chicken game) chứ không theo luật chơi “thế lưỡng nan
của người tù” (prisoner’s dilemma) . Nói cách khác, nếu Đài Loan cũng
theo luật chơi “chọi gà” như Biển Đông thì cũng
có thể tránh được “bẫy Thucydides”.
Đây không phải là lần
đầu tiên Trung Quốc đe dọa Đài Loan. Trong cuộc khủng hoảng eo biển Đài
Loan lần trước (1995-1996) Mỹ đã triển khai hai nhóm tác chiến tàu sân
bay tới khu vực, buộc Trung Quốc phải xuống thang. Tổng thống
Thái Anh Văn đã tuyên bố, “Đài Loan đứng trên tuyến đầu của cuộc tranh
chấp toàn cầu giữa nền dân chủ và nền độc tài. Nếu Đài Loan thất bại,
thì đó sẽ là một thảm họa cho hòa bình và dân chủ (Taiwan and the Fight
for Democracy, Tsai Ing-wen, Foreign Affairs,
November/December 2021).
Kurt Campbell
(Asia-Pacific Coordinator) phát biểu tại Institute of Peace (19/11) đã
nhấn mạnh, “Ấn Độ là một đối tác chủ chốt” (a key fulcrum player) trên
trường quốc tế và “Việt Nam là một quốc gia thiết yếu” (a critical swing
state) tại Indo-Pacific. Ấn Độ và Việt Nam đứng đầu danh sách các nước
thiết yếu sẽ định hình tương lai Châu Á”. Lãnh đạo Mỹ và Việt Nam cần
làm quen, và chia sẻ tầm nhìn chiến lược thực sự”. (India and Vietnam
will define the future of Asia, says Kurt Campbell,
Ken Moriyasu, Nikkei, November 20, 2021).
Theo Derek Grossman
(RAND’s senior defense analyst), trong khi chính quyền Joe Biden có thể
tiếp tục đà tích cực trong quan hệ song phương với Việt Nam, thì vẫn
chưa rõ Hà Nội muốn điều gì cụ thể từ Washington để giúp họ đối phó
với Bắc Kinh một cách hiệu quả. Trong khi cố gắng cân bằng giữa hai
siêu cường, Việt Nam tuy muốn tăng cường quan hệ an ninh quốc phòng
nhưng còn ngại “đối tác chiến lược” với Mỹ. (What Does Vietnam Want from
the US in the South China Sea? Derek Grossman,
Diplomat, January 4, 2021).
Thay lời kết
Tóm lại, Trung Quốc
không bao giờ từ bỏ ý đồ thâu tóm Đài Loan vì “lợi ích cốt lõi”, kể từ
khủng hoảng Kim Môn, Mã Tổ (1958) đến khủng hoảng eo biển Đài Loan
(1995-1996). Trong khi Trung Quốc trỗi dậy thành một siêu cường, thì
Đài Loan cũng đã phát triển thành một cường quốc hiện đại bậc trung.
Đài Loan là một cục xương khó nuốt hơn nhiều so với Hong Kong, không chỉ
vì nó có tiềm lực kinh tế và quân sự đáng kể, mà còn được Mỹ, Nhật và
các nước đồng minh khác bảo vệ, vì những lợi
ích sống còn trong khu vực.
Nếu Mỹ quyết tâm bảo
vệ Đài Loan thì phải tăng cường khả năng “răn đe kết hợp” (integrated
deterrence), và điều chỉnh chủ trương “mập mờ chiến lược” để giúp Đài
Loan đối phó hiệu quả hơn với Trung Quốc. “Mập mờ chiến lược” không
đem lại “ổn định chiến lược”, mà chỉ duy trì “khoảng lặng trước một cơn
bão”. Washington đã điều chỉnh chiến lược dưới thời Trump, và nay tiếp
tục điều chỉnh chiến lược dưới thời Biden. Nhưng quá trình điều chỉnh
chiến lược của Washington để đối phó với Bắc
Kinh đến nay vẫn chưa hoàn chỉnh.
Bắc Kinh gia tăng sức
ép với Đài Loan chủ yếu để nắn gân Mỹ và củng cố quyền lực của Tập. Nếu
muốn đánh úp Đài Loan họ không cần “rung cây dọa khỉ” như “bên miệng hố
chiến tranh” (brinkmanship). Biden gặp Tập (15/11) trước khi
Mỹ có Chiến lược An ninh Quốc gia (NSS) và Chiến lược Quốc phòng (NDS).
Đã mười tháng qua, nhóm đặc nhiệm liên ngành của Ely Ratner vẫn chưa
soạn xong chiến lược đối phó với Trung Quốc. Trong ván cờ lớn Mỹ-Trung,
hai bên vẫn đang chơi cờ thế (hedging) tại
eo biển Đài Loan và Biển Đông.
Tài liệu tham khảo
1. What Does Vietnam Want from the US in the South China Sea? Derek Grossman, Diplomat, January 4, 2021
2. Will Xi move on Taiwan? History warns he might: Niall Ferguson, Mikio Sugeno, Nikkei Asia, September 10, 2021
3. China Leaders: from Mao to now, David Shambaugh, Polity Press, October 2021
4. In Taiwan war game, few good options for US to deter China, Dan Lamothe, Washington Post, October 26, 2021
5. The Fight for Taiwan Could Come Soon, Elbridge Colby, Wall Street Journal, October 27, 2021
6. Taiwan is safe until at least 2027, but with one big caveat, Derek Grossman, Nikkei Asia, November 10, 2021
7. Biden and Xi Discuss Taiwan Trade and Human Rights: Live Updates, New York Times, November 16, 2021
8. India and Vietnam will define the future of Asia, says Kurt Campbell, Ken Moriyasu, Nikkei Asia, November 20, 2021).
9. Too soon to be waving the White flag on China, Peter Jennings, ASPI, November 24, 2021
10. Paul Keating may be the Grand Appeaser but is he wrong? Simon Cotton, Lowy Interpreter, November 24, 2021
11. Taiwan and the Fight for Democracy, Tsai Ing-wen, Foreign Affairs, November/December 2021
N.Q.D.
27/11/2021
♪♫*• Teresa Teng & Faye Wong
.jpg)
