Nhân loại gồm nhiều người chết hơn là người sống, Auguste Comte đã nói ở đâu đó như thế. Ở nước Nam câu nói ấy của nhà triết học thực chứng Pháp càng đúng hơn ở bất cứ nơi nào khác. Quả vậy, việc thờ cúng tổ tiên có một vị trí quan trọng trong đời sống gia đình và xã hội của chúng ta. Nó đã trở thành một thứ giáo lý tôn giáo, và, theo một nghĩa nào đó, một tôn giáo quốc gia thực thụ. Nếu tôn giáo, đúng như ý nghĩa từ nguyên của nó đã chỉ rõ *, là mối liên kết tinh thần nối liền con người với những lực lượng siêu cảm, việc thờ cúng hay tôn giáo về những người đã chết là cách biểu hiện những mối quan hệ giữa thế giới những người đang sống với thế giới những người đã chết. Các mối quan hệ ấy rất nhiều và liên tục. Những người chết thường xuyên can dự vào cuộc sống của những người đang sống; họ hướng dẫn, chỉ đạo, che chở cho chúng ta, bảo hộ chúng ta, gợi hứng cho những ý tưởng và hành vi của chúng ta, có thể nói nhìn theo chúng ta, bằng những đôi mắt có thể xuyên suốt bóng tối của sự sống và sự chết và rất có thể chính bằng những đôi mắt ấy mà nhân loại có được một hình dung thoáng chốc nào đấy về tương lai và số phận của mình; tóm lại họ sống trong ký ức của chúng ta, trong mọi công việc của chúng ta, trong mong ước của chúng ta về một cuộc sống còn sống động hơn cả cuộc sống trên trần thế này.
Bản chất của những mối quan hệ làm nên
một trong những hình thức sống động nhất trong tôn giáo của người nước
Nam đó là gì? Tôn giáo về những người chết ấy dựa trên những nền tảng
tín ngưỡng nào? Các biểu hiện nghi thức và thực hành của nó ra sao? Từ
đó có thể nhận ra những bài học luân lý và triết học gì?
Khổng Tử, vốn là cả Socrate, Solon hay
Lycurge cộng lại của Phương Đông, thường nói về các thần linh và các
linh hồn. Quả là trong Luận Ngữ khi nói với
các học trò của mình, đôi khi ông đã từ chối giải thích về bản chất của
những điều ấy; ta đã biết câu trả lời của ông cho một học trò hỏi ông về
vấn đề này: “Phục vụ người sống ngươi còn chưa biết cách, thì ta dạy
ngươi cách phục vụ người chết làm gì?” – Nhưng chúng ta cũng lại biết
rằng về chuyện này, ông luôn trung thành với các tín ngưỡng của Trung
Hoa cổ đại, mà đặc biệt tác phẩm Kinh Lễ còn giữ lại cho chúng ta nhiều dấu vết. Theo các tín ngưỡng đó, con người có một cái phách và một cái hồn.
Khi chết, phách tan hủy cùng với thể xác, còn hồn thì tách ra; nó bay
lượn trong khoảng không và sống một cuộc sống độc lập, thuần khiết, bay
bổng. Đấy là cuộc sống của các linh hồn, của các vong hồn hay các bậc tổ
tiên đã quá cố. Như vậy họ không chết đi hoàn toàn: họ tiếp tục sống
một đời sống siêu nhiên, tinh thần. Nhưng cuộc sống chừng có thể nhạt
nhòa đi, tan biến mất trong cõi vô cùng đó, được làm cho trở nên hiện
thực hơn, đầy hiệu lực hơn, có thể nói như vậy, bằng ký ức mà những
người còn sống lưu giữ về họ, bằng việc thờ cúng mà những người sống có
bổn phận phải làm tròn đối với họ. Như vậy đấy những người đã chết vẫn
còn tham dự mãi vào cuộc sống của gia đình mình, con cháu mình. Người ta
lại nhắc đến họ trong mọi dịp long trọng, như khi có người mới ra đời,
trong dịp cưới xin, v.v…
Kinh Lễ viết:
“Ba tháng sau lễ cưới, người vợ trẻ được giới thiệu với tổ tiên trước
bàn thờ với lời khấn sau đây: – Đây là cô dâu mới đã bước vào gia đình
chúng ta. – Rồi đến ngày đã chọn trước, cô dâng lễ vật lên trước bài vị
tổ tiên, và từ nay cô trở thành thành viên trong gia đình chồng”. Lời
bình còn nói thêm rằng nếu cô bị chết trước lễ ra mắt và lễ dâng lễ vật
ấy, thì dù đã sống chung với chồng, cô vẫn chưa phải là vợ anh ta và thi
hài cô được trả về nhà cha mẹ.
Kinh Lễ còn
viết thêm: “Trong trường hợp một đứa con dược sinh ra khi người cha đã
chết, quan tài người cha còn quàn ở nhà, người làm lễ cúng sau khi đã
gọi tên ông ta ba lần sẽ báo với ông ta: – Một thị đã sinh ra một cậu
con trai: tôi xin báo cho người được biết… Nếu người chết đã được an
táng, thì đứa trẻ sơ sinh sẽ được đưa trình báo trước bài vị của ông
ta…”.
Việc thờ cúng các linh hồn và tổ tiên đã quá cố đã tồn tại từ thời rất xa xưa, Khổng Tử trong Luận Ngữ
kể rằng vua Vũ, một trong những vị vua đầu tiên nửa truyền thuyết nửa
lịch sử của Trung Quốc vốn rất giản dị, đã tỏ ra cực kỳ phóng khoáng khi
dâng lễ vật cúng các vong hồn. – Khổng Tử viết trong Trung Dung:
“Vào mùa xuân và mùa thu, người xưa trang trí bàn thờ tổ tiên. Họ bày
các đồ đồng mà tổ tiên đã sử dụng và các quần áo tổ tiên đã mặc. Họ dâng
cúng các thức ăn và hoa trái theo mùa.”
Trên đây tôi đã nói rằng Khổng Tử tôn
trọng tôn giáo cổ xưa đó, các tín ngưỡng xưa đó của nước Trung Hoa cổ
đại, lại còn vì chúng hoàn toàn phù hợp với học thuyết của ông về sự bảo
tồn xã hội cơ sở trên việc thờ phụng quá khứ và truyền thống.
Nhưng tự ông có tin ở sự tồn tại của linh
hồn không? Ông có tin ở sự hiện diện thật sự của linh hồn trong các lễ
cúng và trong việc khấn vái không?
Qua những lời nói của ông, bao giờ cũng rất thận trọng khi đề cập đến những chuyện siêu hình, ta có thể nghi ngờ.
Chúng ta đã thấy câu trả lời của ông với
một người học trò hỏi ông về cái chết. Sau đây là lời ông nói với một
người học trò khác hỏi ông về chữ “trí”: “Làm tròn các bổn phận của một
con người; tôn kính các thần; ấy là trí”.
Tôn kính các thần, nhưng kính nhi viễn chi, thái độ của bậc hiền triết đối với thần thánh là như vậy.
Có thể các vong hồn và thần thánh là có
thật; cũng có thể không có thật. Duy có một điều chắc chắn là ta tôn
kính họ; hãy làm điều đó với tất cả sự thành tâm, không mê tín cũng
chẳng nên cuồng tín, như là ta thực hiện một nghi thức đạo đức và xã hội
rất quan trọng.
Nghi thức ấy, quả vậy, bắt nguồn từ đức
hiếu đễ, trong hệ thống chính trị – đạo đức của Khổng Tử, vốn là nền
tảng của mọi đức hạnh, cơ sở của tế bào gia đình, và do đó cũng là của
xã hội và của đế chế.
Trong những điều kiện đó, cần phải tôn
kính những người đã chết như thế nào, và trong tất cả những người đã
chết những người gắn liền với ta nhất, tổ tiên của chúng ta?
Theo Kinh Lễ
lời nói sau đây là của Khổng Tử: “Coi người chết như là đã chết rồi thì
sẽ là vô nhân. Chẳng nên làm thế. Nhưng coi họ như những người đang sống
thì sẽ là vô lý. Chẳng nên làm thế”.
Như vậy không nên coi người chết như đã
chết rồi, có nghĩa là không chăm nom gì đến họ nữa, quên bẵng luôn đi;
cũng chẳng nên coi họ như còn sống, nghĩa là tin là họ còn sống thật.
Đúng ra, họ sống bằng ký ức của chúng ta, bằng sự sống động, tính nồng
nhiệt của cái tình cảm mà chúng ta gọi là đức hiếu đễ, biết tôn kính
những người đã cho ta sự sống và ý thức, khiến cho họ còn tồn tại mãi
mãi, nuôi giữ ký ức về họ, truyền nối việc thờ cúng mãi mãi cho con cháu
chúng ta, bằng cách đó tạo cho ta cái ảo tưởng, – một thức ảo tưởng tốt
lành, – về sự nối tiếp, về tính vĩnh hằng, tóm lại về sự bất tử, trong
cuộc tồn sinh thoáng chốc, trong cõi thế gian biến ảo này.
Phải hiểu tình cảm sâu sắc của bậc hiền
triết như vậy đấy. Tôn trọng truyền thống và các nghi lễ, ông không muốn
bày tỏ rõ ràng ý kiến về vấn đề này. Tư tưởng của ông hẳn là như vậy.
Đối với ông, việc thờ cúng người chết là tôn kính ký ức về họ, cơ sở
trên đức hiếu đễ và tình cảm về sự vĩnh hằng của gia đình và nòi giống.
Chính trong tinh thần đó mà ngày nay nó còn được thực hiện trong phần
lớn thế giới Phương Đông ở đấy nó là tôn giáo chính và là tín điều thần
khải hay siêu nhiên quan trọng nhất.
Việc thờ phụng này có nhiều nghi thức mà
mô tả lại ở đây sẽ chẳng có ích gì. Vả chăng ta đều biết mỗi gia đình
người nước Nam, dù giàu hay nghèo, đều có bàn thờ ông bà của mình, có
thể là một ngôi đền tráng lệ hay một cái kệ đơn giản treo bên trên một
chiếc chõng. Trên đó đặt bài vị của tất cả những người thân đã mất cho
đến đời thứ năm. Những người này là đối tượng của các lễ cúng đặc biệt
vào các ngày giỗ và tất cả các ngày lễ theo nghi thức trong năm. Những
người khác, các vị tổ tiên xa hơn, được ghi tên trên một bài vị chung và
được cúng chung vào những ngày lễ theo nghi thức vốn rất nhiều trong
năm. Có hai ngày được đặc biệt dành cho những người đã mất: ngày 3 tháng
3 (thanh minh), ngày viếng mộ; ngày lễ của những người chết này chẳng
có gì là tang tóc và diễn ra vào một trong những lúc thời tiết đẹp nhất
trong năm khi:
Cỏ non xanh tận chân trời…
Ngày lễ của những người chết này, gọi là
“tẩy mộ”, thường có kèm theo một lễ hội của những người sống, bởi ý
tưởng về cái chết – và đây là điều đáng chú ý, – ở xứ sở này chẳng có gì
là tang tóc:
Gần xa nô nức yến oanh
Chị em sắm sửa bộ hành chơi xuân
Ngổn ngang gò đống kéo lên…
Ngày thứ hai dành cho những người chết,
là ngày rằm tháng 7. Đúng ra đây là một ngày lễ Phật giáo cúng các vong
hồn, tất cả những người chết mà không có người nối dõi để thờ phụng. Bởi
tai họa lớn nhất đối với một con người là biết rằng đến một ngày nào đó
không còn ai thờ cúng mình, vì không có hậu duệ, và do vậy trở thành
một linh hồn lang thang mà đức từ bi của nhà Phật dành cho một lễ cúng
chung và vô danh tính.
Do vậy những người chết mà không có hậu
duệ trực tiếp thuộc giới nam để tiếp tục thờ cúng, theo luật nước Nam
được phép chọn một người bà con gần gọi là “người thừa tự”. Qua đấy ta
thấy ý tưởng về việc thờ phụng trong tâm hồn người nước Nam sâu sắc đến
dường nào.
Việc thờ cúng người chết chủ yếu là thờ cúng tổ tiên.
Khổng Tử nói rằng: “Dâng lễ vật cho những vong hồn không phải là người thân của mình là một việc xu nịnh”.
“Mỗi người, mỗi gia đình phải dâng lễ vật
cho những người thân của mình, chứ không phải cho những người khác. Nếu
có ai đó dâng lễ cúng cho những vong hồn chẳng hề liên quan gì đến
mình, thì rõ ràng là để nhận được một ân huệ mà họ chẳng có quyền được
hưởng: một sự chiếm đoạt lấy ân huệ đáng chê trách”. (Wieger).
Như vậy, về nguyên tắc, mỗi người chỉ thờ
cúng tổ tiên đã mất của mình. Nhưng có những con người trong đời mình
đã làm nhiều điều tốt cho đồng bào mình, có công ơn đối với làng xóm của
mình, tỉnh mình, đối với cả nước; có những vị vua, những vị quan đã xây
dựng nên vinh quang của quốc gia; những vị tướng lĩnh đã cứu nước khỏi
ách ngoại xâm; những nhà trí thức lớn đã đem lại vinh dự cho quốc gia do
trí thông minh và tài năng của mình; những người đàn ông hay phụ nữ đã
hy sinh vì danh dự hay đức hạnh; những người đó được quyền để cho đồng
bào mình nhớ ơn và thờ phụng. Vậy nên các làng thờ phụng họ như những vị
thành hoàng của làng; các tỉnh quê hương họ, hay cả nước lập đền thờ ở
những nơi nổi tiếng để ghi nhớ công ơn họ. Đấy cũng là một hình thức thờ
cúng tổ tiên; không phải là những bậc tổ tiên riêng của ai nữa, mà là
tổ tiên chung của làng, của tỉnh thành, của quốc gia; đấy là thờ phụng
các vị thần bảo hộ của đất nước, và theo một nghĩa nào đó, đó là việc
thờ phụng những con người vĩ đại, những người anh hùng, mà Carlyle hết
sức ca ngợi.
Việc thờ cúng người chết được hiểu và
được thực hiện ở nước Nam là như vậy đấy. Do tầm quan trọng to lớn của
nó về phương diện thiết chế gia đình và xã hội nước Nam, cùng những nghi
thức tỉ mỉ kèm theo, nó đã thật sự trở thành một tôn giáo, tôn giáo của
gia đình và nòi giống, tôn giáo của ký ức và lòng biết ơn. Quả thật đây
là một tôn giáo hợp lý, logic, phù hợp với lý trí và tình cảm, ít mang
tính chất thần bí nhất để thỏa mãn những tâm hồn sùng tín, và nhiều lý
tính nhất để làm vừa lòng những đầu óc duy lý. Đấy là một thứ tôn giáo
đầy tính triết học và người nước Nam lấy làm vinh dự đã thực hiện nó
suốt bao thế kỷ dài.
(1930)
* Phạm Quỳnh đã phân giải, chiết tự từ Religion (tôn giáo) theo đó có gốc từ Latin religio bắt nguồn từ gốc relegere có nghĩa là thu lượm, tập hợp, và từ gốc nữa legere có nghĩa là gắn kết, nối kết sự vật lại với nhau (BT)
Bài viết rất ý nghĩa
Trả lờiXóa