Thời
gian sống ở ATK (An Toàn Khu), tôi (Trần Đức Thảo) bị sai khiến làm
mấy việc vơ vẩn như ngồi dịch những tài liệu cũ kỹ, mà rồi sau chẳng
dùng được vào việc gì! Hoặc là theo chân mấy phái đoàn Trung ương đi
thanh tra này nọ với vai trò của một cây cảnh: đi tới đâu cũng được giới
thiệu là trí thức ở bên Tây mới về tham gia cách mạng! Rồi được vỗ tay,
hoan hô. Chứ chẳng làm được một việc gì hữu ích cả!
.
– Sống như thế thì tẻ nhạt quá, làm sao bác chịu nổi?
.
–
Ấy trong quãng thời gian sống ở bên lề chính trị như thế không hẳn là
tẻ nhạt đâu. Thỉnh thoảng cũng có những giây phút rất thú vị, rất vui.
Bởi sống ở hậu phương thời kháng chiến, luôn luôn được chứng kiến những
ngang trái xảy ra thật là bất ngờ, làm bật cười, cười đến chảy nước mắt.
Trong cách mạng mà cũng có lúc ăn chơi lén lút, đáng ghi nhớ về cái
“thời bao cấp” ấy. Những thú vui chui lén như vậy cũng làm cho mình phải
suy nghĩ, tìm hiểu hiện tượng cách mạng và những khát vọng của con
người…
.
– Thú vui lén lút đáng nhớ ấy là gì?
.
Bác
Thảo kể có một lần, “không thể nào quên được”. Đó là lần được nhà văn
Nguyễn Tuân mời đi ăn một bữa cơm Tây, tại một xóm dân Hà Nội tản cư về
sống gần ATK. Khi vào tới xóm ấy, là phải chui qua mấy hàng giây thép,
trên phơi đầy quần áo màu mẻ sặc sỡ khác hẳn với quần áo nâu sồng của
nông thôn, được giặt để cất đi, ở sân sâu bên trong một căn nhà cổ, để
tới cái quán ăn chui lậu hiếm hoi ở hậu phương. Chủ nhân tự khoe mình
từng là đầu bếp của cựu thống sứ Bắc kỳ Graffeuil! Bữa ăn hôm ấy có cả
món thịt bò.
.
Chateaubriand,
có cả rượu vang Bordeaux. Thịt tươi là do cánh công an vừa săn được một
con nai! Còn rượu cũng là do cánh công an mang từ Hà Nội ra! Ăn xong,
Tuân chửi vui: “Sư bố chúng nó! Tàn dư phong kiến, thực dân mà sướng thế
đấy!”. Thảo ngơ ngác không biết Tuân chửi ai? Ăn uống ngon lành thế sao
lại chửi?
.
Sau
bữa ăn, Tuân còn cao hứng dẫn Thảo đi hát “cô đầu”! Dĩ nhiên cũng là
hát chui, hát lậu. Địa điểm là một căn nhà chòi có cót che kín mít, dùng
để chứa nông cụ thúng, mẹt, cày bừa… ở ngay giữa một cánh đồng lớn mới
gặt xong. Thảo được đưa tới chờ ở đó, nên rất lấy làm lạ. Ngồi một mình
ngắm trăng mười sáu sáng ngời, chung quanh là một cánh ruộng bàng bạc
màu vàng khô khốc của những gốc rạ mới gặt xong, xa xa là những luỹ tre
xanh vi vu gió thổi. Cảnh thật đẹp và buồn.
.
Mãi
sau, Tuân trở lại lố nhố với năm, sáu người lạ mặt, trong đó có một phụ
nữ khoảng ngoài ba mươi tuổi, mỗi người ôm một cái túi khá lớn. Họ vào
trong căn chòi rồi cài cài mấy tấm cót cho kín đáo. Một ngọn đèn dầu hoả
được thắp lên cho vừa đủ sáng để thấy tỏ mặt nhau. Họ mở túi lấy ra,
người thì một cái trống nhỏ, người thì một cây đàn Đáy. Chị phụ nữ cũng
lấy ra hai que gỗ và một cái phách. Tuân nói thật trịnh trọng:
.
–
Hôm nay tôi lén tổ chức chầu hát này là để đãi ông bạn trí thức ở tận
bên tây mới về. Yêu cầu em Đức hát cho thật đạt chỉ tiêu đấy nhé!
.
Cô ca nương nhìn Thảo rồi đáp:
.
–
Anh Tuân ơi! Anh ép, thì vì nể anh em cũng cố mà ra đây hát thôi. Bởi
em đã giải nghệ từ mấy năm nay rồi. Nêu công an mà biết thì em sẽ bị đi
tù mất. Hát ả đào bây giờ bị coi là thứ nhạc sa đọạ của thời phong kiến,
nó đã bị khai tử từ lâu rồi!
.
– Không sao đâu, anh đã lo lót hết rồi. Tuân này bảo đảm mà!
– Cứ hát đi, đã có ông chủ tịch xã kiêm trưởng công an ngồi nghe đây thì còn sợ gì!
–
Thôi đừng khách sáo nữa! Ta bắt đầu đi, kẻo đã quá canh khuya rồi. Đàn
lên! Xin mời quan viên giữ trống ra tay! Bắt đầu “Hồng, Hồng, Tuyết
Tuyết” đi em!
.
Vài
tiếng đàn chậm rãi vẳng lên, trầm bổng, thánh thót day dứt trong đêm
khuya thanh vắng. Rồi một giọng ca trong vắt, ngân nga, luyến láy vang
lên giữa cánh đồng vằng vặc ánh trăng.
.
Rồi tiếng trống vào nhịp:
– Tom! Chát! Chát! Tom!
– Hồng, hồng, tuyết, tuyết ứ ư ừ mới ư ừ ngày nào chửa… ư biết cái chi chi…
– Tom, tom, chát…
Tiếng
hát, tiếng đàn nhịp trống bỗng đưa mọi người nhập vào một thứ nghi lễ
tôn giáo linh thiêng… gợi cảm, trữ tình của nghệ thuật!
.
Bác
Thảo vui vẻ, thích thú kể lại thật chi tiết về một chầu hát ca trù lén
lút vô cùng cảm xúc, trong đêm khuya ấy, giữa một cánh đồng khô, trong
lúc tình hình chiến tranh sôi động, mọi người lo âu, bồn chồn không biết
ngày mai sẽ ra sao!
.
Bởi
đấy là lần đầu tiên trong đời bác Thảo được nghe tiếng hát “trong như
pha-lê, luyến láy ngân nga, thấm nhập tâm can, làm rung động toàn thân
xác.,.”. Bác say sưa khen:
.
–
Ôi! Lúc ấy, tiếng đàn, tiếng hát, sao có thể thuần khiết, âm vang sâu
thẳm đến thế! Tiếng trống bắt nhịp thật lịch duyệt, như thúc dục, như
khuyến khích ca nương!
Bài ca vừa chấm đứt, Thảo không nhịn được phản ứng ngạc nhiên, nên hỏi:
.
–
Sao thứ ca dân gian này có thể nghệ thuật đến thế! Hay như vậy sao lại
cấm? Trong đời tôi, tuy đã từng biết thưởng thức những tiếng đào, lời ca
cổ điển vô cùng nghệ thuật của lối hát đại nhạc (opéra) phương Tây,
nhưng đây là lần đầu tiên tôi khám phá ra một lối ca nghệ thuật tuyệt
kỹ, vừa trữ tình, vừa huyền bí, thiêng liêng như của một tôn giáo, nghe
mà rợn cả người, cứ y như bỗng mình được lạc vào cõi Thiên Thai. Một thứ
nghệ thuật truyền thống quý như vậy, sao lại bắt nó phải chết?
.
– Tại vì xưa kia nó phục vụ giới quan lại, phú hộ thời phong kiến! – Tuân giải thích – Thôi bây giờ thì ca tiếp đi chứ!
.
Người
nghệ sĩ chơi đàn, người “quan viên” giữ nhịp trống điều khiển, rồi ca
nương, tất cả đều đắm say diễn tả, như hoà tâm hồn vào mấy bài hát nói
danh tiếng của mấy nhà thơ trứ danh thời trước. Tay đàn, tay trống và ca
nương, tất cả đều biểu diễn, với tất cả sở trường, y như đang làm sống
dậy giây phút thanh bình của đất Hà thành thanh lịch xa xưa!
Thảo giải thích thêm với chúng tôi:
.
–
Tiếng hát ả đào đúng là hợp với tâm tư, hoàn cảnh của từng người lúc
ấy. Ai ai cũng đang mang nặng một tâm tư u buồn, nên mới hát được như
thế, mới nghe thấu được nỗi niềm của giọng hát, lời ca. Tôi đã từng biết
lối hát đại nhạc (opéra) của phương Tây. Lối hát ấy là dùng sức buồng
phổi đẩy làn hơi qua thanh quản để đưa nốt nhạc vọt lên chói vót như thi
tài với tiếng đàn. Nhưng lối hát ả đào thì tế nhị hơn, vì ca nương phải
kiềm chế làn hơi, rồi từ từ vừa đẩy, vừa níu lại làn hơi qua họng, để
uốn nắn âm thanh qua thanh quản, làm nó uyển chuyển, luyến láy, nghẹn
ngào; như than van, nức nở, để bầy tỏ nỗi niềm… Nghệ thuật hát ả đào, do
đó tinh vi, truyền cảm tình tiết cao siêu, sâu sắc, huyền bí hơn hẳn
đại nhạc phương Tây. Tôi không hiểu sao một nghệ thuật tuyệt vời như thế
mà lại nỡ lòng mang vứt bỏ nó đi! Một dân tộc có một nền văn minh cao
độ mới có thể có một lối hát nghệ thuật đậm tính văn hoá dân tộc đến
thế, sao lại chê bai, kết tội nó!
.
–
Ôi dào! Bây giờ thì cái gì của thời cũ đều bị phá đi, vứt bỏ hết! Bây
giờ người ta tính áp dụng lối tiêu thổ kháng chiến ở Liên Xô, phá sập,
dẹp hết, đốt hết, san thành bình địa ráo, để địch không thể xâm chiếm
được. Nơi nào có tinh thần kháng chiến cao như vùng Vinh, Thanh Hoá,
Nghệ An thì đã bắt đầu có lệnh thi hành chính sách “tiêu thổ”. Với hô
hào “tất cả cho kháng chiến”. Tiếc gì cái lối đa truyền cảm, trữ tình,
nay bị coi là truỵ lạc, là sa đoạ này!
.
Chầu
hát ả đào dần tới hồi kết thúc. Quan viên cầm trống bỗng đứng dậy, bước
tới trước mặt nhà văn Nguyên Tuân, nghiêm chỉnh cúi đầu nói:
.
–
Xin kính mời quan bác! Quan bác là người đã nổi tiếng là tài danh cầm
chầu là tài tử lịch duyệt của ca trù, đệ xin trả lại ngôi quan viên cho
quan bác, để quan bác giữ nhịp cho bài ca cuối cùng của chầu hát chui
này. Đệ chọn bài “Tỳ bà hành” để kết thúc, y như trong các buổi ca trù
của các nhà hát trứ danh của Hà thành thanh lịch thủa xa xưa.
.
Nguyễn
Tuân nghiêm nghị đón nhận chiếc trống nhỏ, sửa lại thế ngồi cho ngay
ngắn, đặt trống xuống đúng tầm tay, đưa roi trống lên cao, rồi nhìn tay
đàn và ca nương, đúng cách quan viên sành điệu, như vị nhạc trưởng của
ban đại hợp tấu, chuẩn bị phát lệnh trên một chiếu hát. Mọi người chờ
tiếng trống phát ra. Nhưng Nguyễn Tuân lại đặt nhẹ rồi trống xuống và
nói với giọng trầm buồn:
.
–
Này em Đức ơi! Anh biết em từng là ngôi sao ca nương sáng chói của lò
hát bà Đốc Sao ở Hà Nội. Xưa kia thì phải là cỡ Tuần phủ, Tri huyện trở
lên tới Tổng đốc mới được nghe tiếng em ca. Thế rồi cách mạng về thì nhà
bà Đốc Sao biến đâu mất tích. Nay được tin em trôi dạt về đây, anh đã
phải bịa chuyện xin đi công tác phương này, cốt là để tìm em, để được
nghe em hát thêm một lần, cho dù mai sau có chết vì bom đạn thì anh cũng
mãn nguyện là đã tận hưởng cuộc đời. Bởi hôm nay đây, cái cánh đồng khô
giữa vùng đất núi rừng Tuyên Quang này bỗng trở thành một bến Tầm
Dương! Và em Đức sẽ là người đưa tiễn anh với anh Thảo đây, đều là những
Tư mã của thời đại, đang bị thời thế lưu đày về cái đất Giang Châu của
Tuyên Quang này… Em hãy ca thật hay lên, để tiễn đưa chúng anh ngày mai
lại lên ứ… ư đường! Chỉ tiếc ở đây không có rượu ngon để anh ngâm mấy
câu thơ cổ:
Bồ đào mỹ tửu dạ quang bôi
Dục ẩm tỳ bà mã thượng thôi
Tuý ngoạ sa trường quân mạc tiếu
Cổ lai chinh chiến kỷ nhân hồi!
(Thơ Vương Hàn, Lương Châu từ, Trung Quốc)
.
Rồi Nguyễn Tuân cao hứng, đằng hắng, lấy giọng ngâm thật thống thiết tiếp:
Rượu ngon thơm ngát chén ngà
Chén chưa kịp cạn, tỳ bà thúc đi
Sa trường say, cười mà chi
Xưa nay chinh chiến, mấy ai trở về!
(Người dịch khuyết danh)
.
Cây roi giơ lên phát lệnh bắt đầu bài hát:
– Tom! Tom! Chát!
Nhưng
tất cả ngạc nhiên vì ca nương không cất tiếng hát mà lại ôm mặt khóc
nức nở! Thảo ngồi đấy cũng long lanh nước mắt. Vì trong lòng cũng cảm
thấy một nỗi u buồn thấm thía khó tả, chẳng rõ vì sao. Nức nở, sụt sùi
một hồi, ca nương lấy lại bình tĩnh nói:
.
–
Em xin lỗi! Em xin lỗi! Vì nhìn mấy anh ăn mặc nâu sồng vất vả, mặt mày
hốc hác, em thấy thương mấy anh quá! Mà em cũng khóc cả cho thân phận
em! Thôi để em hát, để tiễn đưa các anh, và cũng là đưa em nữa, vì mai
đây gia đình em sẽ tìm đường về xuôi, vì cái bến Tầm Dương của em là bên
quê ngoại ở mãi vùng Thái Bình cơ!
– Thôi nín đi em! Hát đi em!
.
Nguyên Tuân lại nổi trống giục:
– Tom! Tom! Tom! Chát!
Ca nương bắt đầu lên giọng ngân nga, luyến láy não lòng:
Bến Tầm Dương canh khuya đưa khách
Quạnh hơi thu lau lạch đìu hiu
Dời thuyền ghé lại thăm tình
Chong đèn, thêm rượu, còn dành tiệc vui
Nghe não nuột mấy dây buồn bực
Dường than niềm tấm tức bấy lâu
Mày chau tay gẩy khúc sầu
Dãi bầy hết nỗi trước sau muôn vàn
Thuyền không, đậu bến mặc ai
Quanh thuyền trăng dãi, nước trôi, lạnh lùng
Nghe não ruột khác tay đàn trước
Khắp tiệc hoa sướt mướt lệ rơi
Lệ ai chan chứa hơn người
Giang Châu Tư mã đượm mùi áo xanh…
(Trích thơ Bạch Cư Dị, Phan Huy Vịnh dịch)
.
– Tom! Chát! Chát! Tom!
Tiếng
trống vang lên như để khen “Thật tuyệt vời!”, tiếng đàn cùng tiếng hát
ngưng bặt. Cả cái chòi cót giữa cánh đồng không ấy bỗng im lặng hoàn
toàn. Chỉ còn tiếng gió, xào xạc, qua một bụi tre, vọng lại từ xa.
.
Trong
chòi, mọi người, như chết lặng vì quá cảm xúc. Tất cả êm thấm đứng dậy,
chậm rãi thu xếp trống, đàn, từ từ rút lui. Tất cả họ bùi ngùi, câm
nín, ra về trong sợ sệt, nhìn trước, ngó sau, lắng tai, phóng mắt ra
khắp phía xa chung quanh, không ai nói với ai nửa lời. Mỗi người mỗi
nặng một tâm tư luyến tiếc, lo âu, sợ hãi…
.
Nguyên Tuân ghé tai Thảo:
–
Này ông bạn trí thức của tôi ơi, nhớ cho kỹ là đừng cho ai biết là tôi
đãi ông chầu hát ca trù này đấy nhé! Phải “bem” (giữ bí mật) kẻo lại bị
ngồi viết kiểm điểm thì mệt lắm đấy!
–
Thú thật là ngồi nghe, tuy không hiểu hết ca từ, nhưng tôi cảm thấy
lòng mình chùng xuống y như mình cũng đang khóc cho nỗi niềm u uất của
chính mình. Không thể ngờ là lối ca này nó thấm thía vào tim gan đến
thế!
–
Anh có biết tại sao ca trù nó thấm thía vào tâm hồn mọi người không?
Tại vì đây là một lối ca trữ tình. Bởi lời ca toàn là những bài thơ, bài
hát nói của một nền văn chương quý phái đã lâu đời. Cách diễn tả lại
càng trữ tình hơn. Vì làn hơi bị ức chế trong lồng ngực để rồi được đẩy
ra thành tiếng luyến láy nghẹn ngào, nức nở, để bầy tỏ những tình cảm
uất ức khó diễn tả, nên ca mà cứ như nấc nghẹn, muốn than van, nuối
tiếc, khóc thương một thời hạnh phúc đã mất… Ai mà có nỗi niềm trong
lòng thì mới thưởng thức hết được cảm xúc sâu thẳm của ca trù. Tôi biết
anh cũng đang có nhiều nỗi niềm bị ức chế ở trong lòng nên tôi mới mời
anh đi hát hôm nay. Có đúng như vậy không nào?
.
Thảo nhìn Tuân chằm chằm, rồi ngần ngừ nói:
–
Anh hỏi tôi câu ấy làm tôi chột dạ. Cố phải anh là môn đệ của Freud đã
nhìn thấy tâm can tôi không? Hay anh là cán bộ của “cụ Hồ” đang gài bẫy
để bắt quả tang lập trường chao đảo của tôi đây?
–
Tôi chưa hề đọc Freud. Và anh cũng đã mắc cái bệnh cảnh giác nặng rồi
đấy. Nhưng cứ yên tâm, vì thằng Nguyễn Tuân này dù thế nào thì cũng
không thể hèn mạt đến nỗi bán rẻ tình bạn cho cách mạng đâu. Anh cứ bình
tĩnh mà chịu đựng và chờ đợi, chờ thời… Tôi hỏi thật, anh có hiểu tại
sao ca trù nó lại thấm thấu tâm can chúng ta như vậy không?
– Tại sao vậy anh?
–
Tại vì ca trù toàn chuyên chở âm điệu những nuối tiếc, những tình hận,
những chí cả sinh bất phùng thời của những kẻ bất mãn, bất đắc chí như
anh đấy!
–
Sao anh thấy được tận đáy lòng tôi như thế? Xin cảm ơn anh! Nhưng cũng
xin anh đừng làm tôi sợ vì đúng là anh đã bắt quả tang tôi đang chao đảo
lập trường đối với cách mạng!
–
Anh đừng lo. Tôi hiểu anh vì tôi hiểu tôi. Bởi chúng ta chỉ là bọn
Giang Châu Tư mã đang bị giông bão thời cuộc đánh trôi dạt về cái bên
Tầm Dương rừng rú này. Buồn lắm! Thảm lắm anh ơi! Với anh tôi mới dám
thổ lộ tâm sự u buồn của tôi. Bởi tôi biết sợ cũng như anh biết sợ…
.
Rồi
bác Thảo còn cho biết sau khi về tiếp thu Hà Nội, Nguyễn Tuân còn mời
bác đi nghe hát ca trù chui lậu thêm hai lần nữa, nhưng những lần sau
này thì không còn xúc động mạnh như lần đầu, trong cái chòi tranh thô
kệch nghèo nàn ở giữa cái cánh ruộng khô, đêm trăng ấy nữa.
Phan Ngọc Khuê ghi.
FB Nguyễn Xuan Diện
Hoa Huỳnh chuyển
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét