Thực vật họ Bầu, Bí - GS Thái Công Tụng

 

1.Tổng quan

 

Các loài thực vật như cây bầu, cây bí, cây mướp v.v. là những thực vật quen thuộc trong nông thôn Việt. Ca dao có câu:

 

Ðôi ta kết nghĩa tương giao
Nào là quả mận, quả đào đong đưa
Bùi ngùi quả ấu, quả dừa
Xanh xanh quả mướp, quả dưa, quả bầu

 

Nói về hạnh phúc của đôi vợ chồng nghèo, có câu: 

 

Râu tôm nấu với ruột bầu

Chồng chan, vợ húp gật gù khen ngon.

 

Nhắc nhở con người hãy nghĩ lấy tình tương thân, tương ái thì có câu: 

 

Bầu ơi thương lấy bí cùng

Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn.

 

Với bài đồng dao:

 

Bí ngô là cô đậu nành
Đậu nành là anh dưa chuột
Dưa chuột cậu ruột dưa gang
Dưa gang cùng hàng dưa hấu
Dưa hấu là cậu bí ngô

 

ta cũng thấy liệt kê nhiều thực vật như bí ngô, dưa chuột, dưa gang, dưa hấu  là những thực vật cùng họ Bầu Bí Cucurbitaceae trong bài hát

 

Ca dao dùng hình ảnh trái bầu khuyên ta phải thích nghi với hoàn cảnh:

 

Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài 

 

Trong bài thơ tả cảnh một ngôi làng miền châu thổ sông Hồng, nhà thơ Nguyễn Khuyến không quên nhắc đến cây bầu, cây mướp:

 

Đã bấy lâu nay bác tới nhà,
Trẻ thì đi vắng, chợ thời xa.
Ao sâu, sóng cả, khôn chài cá;
Vườn rộng rào thưa, khó đuổi gà.
Cải chửa ra cây, cà mới nụ;
Bầu vừa rụng rốn, mướp đương hoa.
Đầu trò tiếp khách, trầu không có,
Bác đến chơi đây, ta với ta. 

 

Dạy trẻ mầm non, cũng có bài nói về bầu bí:

 

Bác bầu, bác bí
Lúc lỉu giàn cao
Nhìn xuống mặt ao
Cá tôm bơi lội
Bác bí nghĩ ngợi
“mình với cô tôm
Nấu bác canh thơm
Ăn vào thật mát”
Châu chấu nghển cổ:
“Bầu bí cá tôm
Món nào cũng thơm
Đều ngon ngon cả”
Bác bầu chí chát”
“Bí bí tôm tôm
Ai ai cũng biết
Nhưng thôi nhường bác
Cá nấu với bầu
Cũng có sao đâu
Vừa ngon, vừa bổ

 

Thổ dân Bắc Mỹ đã trồng các loại bầu bí cả 5 ngàn năm trước

 

Những loài thực vật Bầu, Bí, Mướp, Dưa  như: 

 

• Giống Lagenaria với trái bầu đựng nước calebasse, 
• Giống Cucurbita với bí (Cucurbita ficifolia, Cucurbita maxima,  Cucurbita moschata, Cucurbita pepo (courge, courgette, citrouille)
• Giống Luffa với mướp 
• Giống Citrullus với dưa pastheque,
• Giống Cucumis như dưa leo (Cucumis sativus), dưa melon (Cucumis melo), 

đều thuộc họ Cucurbitaceae và có giá trị kinh tế. Xem vậy, đủ thấy họ này là một trong những họ quan trọng nhất trong việc cung cấp thực phẩm trên thế giới, không kém gì các thực vật khác nằm trong các họ khác như họ Đậu (Fabaceae), họ Cà (Solanaceae) v.v.

 

Cây họ Bầu Bí (khổ qua, dưa leo, dưa hấu, bí xanh, bí đỏ...) được trồng phổ biến trong nông thôn Việt .Phần lớn các loài trong họ này là các loại dây leo sống một năm với hoa khá lớn và sặc sỡ. Vài loài như pumpkin và zucchini  (courgette)v.v tại các tiệm thực phẩm Canada cũng thuộc họ Bầu Bí. 

 

2. Vài đặc tính thực vật 

 

2.1. Trái Bầu, tên khoa học Lagenaria siceraria, là một loài thực vật có hoa trong họ Bầu bí (Cucurbitaceae). Dây leo thân thảo có tua cuốn phân nhánh, phủ nhiều lông mềm màu trắng. Lá hình tim rộng, không xẻ thùy hoặc xẻ thùy rộng, có lông mịn như nhung màu trắng; cuống có 2 tuyến ở đỉnh. Hoa đơn tính cùng gốc, to, màu trắng, có cuống hoa dài tới 20cm. Quả mọng màu xanh dợt hay đậm, có hình dạng khác nhau hoặc tròn, dài thẳng hoặc thắt eo, vỏ già cứng hoá gỗ, thịt trắng. Hạt trắng, dài 1,5 cm. để khô dùng để đựng nước- Có nhiều thứ được trồng, khác nhau bởi hình dạng và kích thước của quả, như: 

- có quả hình trụ, dài (có khi dài đến 1m), và vỏ có đốm (bầu sao).

- có quả hình trụ tương tự như bầu sao nhưng vỏ không có đốm. Đây là loại phổ biến ở Việt Nam .

- có quả thắt co lại như bầu rượu (bầu nậm); loại này để chín già có thể làm bình đựng nước (gourde), đựng rượu, làm đàn bầu.

- có quả đặc ruột. Đây là loại giống mới ở Việt Nam, cho năng suất, hiệu quả cao. 

 

Dây leo thân thảo có tua cuốn phân nhánh, phủ nhiều lông mềm màu trắng.  Hoa đơn tính cùng gốc, to, màu trắng, có cuống hoa dài tới 20cm. Quả mọng màu xanh lợt hay đậm, có hình dạng khác nhau hoặc tròn, dài thẳng hoặc thắt eo, vỏ già cứng hoá gỗ, thịt trắng. Hạt trắng, dài 1,5 cm.

 

Quả bầu là nguồn tốt về vitamin B và vitamin C. Nhân hạt già chứa tới 45% dầu béo. . Bầu ngày nay đã được trồng phổ biến ở các vùng nóng trên thế giới. Quả bầu non thường được dùng để nấu canh, luộc hoặc xào... Lá non cũng có thể luộc để làm rau ăn.

 

Bầu mọc rất khoẻ, sinh nhiều rễ phụ ở các đốt thân. Bầu ưa đất cao ráo. Vì  bầu là loài dây leo, nên người ta thường làm giàn cho nó.  Nếu ăn quả lúc còn non, hạt nhỏ, vỏ mềm; nếu để già thì có vị chua và có xơ. Người ta cắt bầu thành khoanh, gọt bỏ vỏ cứng, loại bỏ hạt già, rồi thái miếng nhỏ dùng tươi, có khi đem phơi khô để cất dành. Hạt thu hái ở quả già, phơi khô . 

 

Trái Bầu rất đa dạng vì: 

 

- có quả hình trụ, dài (có khi dài đến 1m), và vỏ có đốm (bầu sao).

- có quả hình trụ tương tự như bầu sao nhưng vỏ không có đốm. Đây là loại phổ biến ở Việt Nam.  

- có quả thắt co lại như bầu rượu (bầu nậm); loại này để chín già có thể làm bình đựng nước, đựng                                                                          rượu, làm đàn bầu.

 

2.2. Trái Bí thì có bí đao, bí đỏ:

 

Bí đao  Benincasa hispida, là loài thực vật thuộc họ Bầu bí dạng dây leo, trái ăn được, thường dùng nấu lên như một loại rau. Bản địa của bí đao là vùng Đông Nam Á nhưng nay phổ biến trồng khắp từ Nam Á sang Đông Á. Cây bí đao cần sức nóng mới mọc nhưng trái của nó thì chịu được nhiệt độ thấp, có thể để qua mùa đông mà không hư mặc dù dây bí đao chỉ mọc năm một, đến đông thì tàn. Hoa bí đao sắc vàng, mọc đơn. Khi còn non, quả bí đao màu xanh lục có lông tơ. Với thời gian quả ngả màu nhạt dần, lốm đốm "sao" trắng và thêm lớp phấn như sáp. Bí đao chống sâu bệnh rất tốt nên ít phải dùng thuốc bảo vệ thực vật . Quả bí đao già có thể dài đến 2 m, hình trụ, do có lớp vỏ dày nên vận chuyển dễ dàng. Bí đao thường trồng bằng giàn nhưng cũng có thể để bò trên mặt đất như dưa. Bí đao nấu canh, làm mứt dịp Tết.

 

Bí đỏ (bí ngô)  Cucurbita được dùng làm thức ăn ngoài quả bí thì nụ, hoa, ngọn và lá non cũng được thu hoạch. Thịt bí ngô chứa nhiều sinh tố và khoáng chất, cũng là một vị thuốc nam trị nhiều bệnh. Cucurbita moschata là một loài bí ngô có nguồn gốc từ Trung Mỹ. Các giống của loài này gồm squash và pumpkin. 

 

Riêng squash, ta thấy bán ở chợ bí Kabocha (Kabocha squash) là một loại bí Nhật của giống Cucurbita maxima,  nhỏ như vừa lòng bàn tay.

 

Quả bí ngô khoét rỗng hình mặt người thường được sử dụng làm đồ trang trí dịp Halloween.Tại các nước phương Tây, hàng năm, vào lễ hội Halloween (ngày 31/10), người dân thường treo trước cửa nhà một chiếc đèn lồng bằng bí ngô, khoét hình mặt người ma quái trong đó có thắp một cây nến.

 

Bí đỏ giàu L-tryptophan, một loại chất giúp tăng cảm giác hạnh phúc.  Loại cây này có chứa khá nhiều chất dinh dưỡng từ lá, quả và hạt của chúng đều có thể ăn được. Nó có chứa một hàm lượng vitamin cao, chất sắt, đạm và chất béo cũng như những axit amin rất tốt cho sức khỏe ; vì thế mà người ta thường sử dụng bí đỏ để tẩm bổ hay nấu bột cho trẻ nhỏ rất tốt. 

 

Ngoài ra, bí ngô cũng được sử dụng khá nhiều nhất là các món như lá bí xào tỏi, quả bí xào, bí hầm xương, bí luộc… ngoài ra, bí ngô còn được sử dụng để chế biến thành món chè. Bí đỏ, bí đao... đều là các thực phẩm nhiều vitamin và khoáng chất, nhưng lại ít calo, thường được các chuyên gia dinh dưỡng khuyến cáo đưa vào thực đơn giảm cân.

2.3. Trái Mướp thì có mướp ngọt, mướp đắng, mướp hương

 

Mướp đắng: Momordica charantia  là một cây leo mọc ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới thuộc họ Bầu bí, có quả ăn được, thuộc loại đắng nhất trong các loại rau quả.

Mướp ta: Luffa cylindrica là cây leo, thân thảo, thân có góc . Lá có 5 thùy sâu và nhọn . Quả hình trụ tròn dài, khi non để ăn, khi già cho xơ rửa bát.

Mướp hương: Luffa acutangula còn gọi mướp tàu , hoa màu vàng nhạt

 

2.4. Trái Dưa thì nào là dưa gang, dưa melon, dưa pastheque,

- Dưa bở (Melo sinensis ): cây hàng năm, lá có lông mềm ở cả hai mặt và có 3-7 thùy nhỏ . Quả chín, màu vàng nhạt.

- Dưa gang (Cucumis melo). Hoa vàng. Quả có hình dạng thay đổi,  - Dưa vàng (North American cantaloupe, muskmelon hay rock melon) được dùng để chỉ loài Cucumis melo reticulatus (hoặc đôi khi chỉ C. melo var. cantalupensis). Vỏ quả loại này có dạng lưới, quả hình tròn, thịt quả ngọt.  - Dưa vàng Hami .Dưa vàng Hami (tiếng Anh: Hami melon hay Chinese Hami melon), còn được gọi là dưa tuyết ("snow melon"), có nguồn gốc từ Tân Cương, Trung Quốc, tên khoa học là Cucumis melo var. saccharinus.  - Dưa hoàng yến  (Canary melon) là loại dưa lớn, vỏ màu vàng nhạt và mềm hơn dưa lưới. Thịt quả màu xanh nhạt đến trắng, mềm và có vị như dưa lưới. Khi chín, thịt quả khá xốp.  - Dưa hấu (Citrullus vulgaris) . Cây mọc bò, sống hàng năm. Quả to, màu lục đen, nhiều khi có vân sẫm. Thịt đỏ hay vàng, nhiều nước và ngọt. Hạt bóng, đen hay đỏ. Vài giống tốt như Sugar Baby (từ Mỹ).  - Dưa chuột (Cucumis sativus), còn gọi dưa leo, có quả tròn dài, màu lục nhạt hay vàng.

3. Thay lời kết:

 

Thực vật họ Bầu Bí là một phần trong văn hoá ẩm thực Việt , từ những sản phẩm ăn chơi trong ngày Tết như mứt bí, hạt dưa đến những bữa cơm dân dã như canh bầu, canh bí.

 

Thực vật họ Bầu Bí cũng đóng góp vào các kỹ nghệ thực phẩm, các mỹ phẩm .Thực vật họ Bầu Bí cũng đa dạng về màu sắc, từ vàng đến xanh, về hình dạng, từ tròn đến dài và con người đã dùng trong các dụng cụ âm nhạc.

 

Vì thu hoạch các thực vật họ Bầu Bí dàn trải quanh năm nên con người dễ linh động thu hoạch và biến chế.

 

Thái Công Tụng

Dunghokhanh chuyển