'Cúm Tây Ban Nha' - nó là gì và nên được điều trị như thế nào," dòng tiêu đề thông tin mang tính trấn an của một quảng cáo cho thuốc mỡ Vick'sRooRub hồi năm 1918 viết.
Dòng chữ bên dưới bao gồm những mẩu lời khuyên như "giữ im lặng" và "uống thuốc nhuận tràng". Ồ, và tất nhiên là xức thuốc mỡ của họ.
Đại dịch cúm năm 1918 là trận dịch chết chóc nhất từng được ghi nhận trong lịch sử, khiến cho 500 triệu người nhiễm bệnh (một phần tư dân số thế giới vào thời điểm đó) và giết chết hàng chục triệu người trên toàn thế giới.
Nhưng cùng với khủng hoảng là cơ hội, và những kẻ bán hàng lừa đảo, tức là người bán cao đơn hoàn tán theo đúng nghĩa đen - xuất hiện đông đảo.
Vick's VapoRub gặp phải sự cạnh tranh gay gắt từ một loạt các phương thuốc quái đản. Quảng cáo về chúng xuất hiện thường xuyên trên các mặt báo bên cạnh các dòng tít ngày càng đáng sợ.
Tua nhanh đến năm 2020, không có nhiều thay đổi.
Mặc dù đại dịch Covid-19 cách dịch cúm Tây Ban Nha hơn một thế kỷ với những khám phá khoa học trong thời gian đó, đây đó vẫn còn nhiều phương thuốc đáng nghi ngờ và các cách chữa trị dân gian trôi nổi xung quanh. Mà lần này thì chủ đề là 'tăng cường' hệ miễn dịch.
Trong số những tin đồn hiện đang lan truyền trên mạng xã hội, một trong những ý tưởng lạ lùng là có thể tăng số lượng bạch cầu bằng cách thủ dâm nhiều hơn.
Và như mọi khi, một lô một lốc những lời khuyên về dinh dưỡng đã xuất hiện.
Lần này, chúng ta được khuyến khích tìm kiếm các loại thực phẩm giàu chất chống oxy hóa và vitamin C (hồi năm 1918, công chúng được khuyên ăn nhiều hành tây), trong khi các nhà khoa học giả hiệu đang đi bán rong các sản phẩm thời thượng như trà kombucha và chất lợi khuẩn.
Theo một nguồn tin ớt bột và trà xanh có thể giúp bảo vệ cơ thể tốt hơn trước Covid-19 so với khẩu trang - một lời khẳng định táo bạo và rất đáng ngờ nếu biết rằng có một số loại khẩu trang làm giảm nguy cơ nhiễm virus hô hấp đến 5 lần.
Không có cái gọi là tăng cường miễn dịch
Thật không may, suy nghĩ rằng thuốc viên, siêu thực phẩm thời thượng hoặc thói quen khỏe mạnh có thể là lối tắt để giúp cho hệ miễn dịch khỏe mạnh chỉ là tin đồn.
Trên thực tế, khái niệm 'tăng cường' hệ miễn dịch không có bất kỳ ý nghĩa khoa học nào.
"Có ba cấu phần khác nhau trong miễn dịch," bà Akiko Iwasaki, nhà miễn dịch học tại Đại học Yale, nói.
"Bắt đầu với những thứ như là da, đường thở và màng nhầy, và chúng giúp tạo thành rào cản trước mầm bệnh. Nhưng một khi virus vượt qua được hàng rào này, thì bạn phải kích thích phản ứng miễn dịch 'bẩm sinh'. "Phản ứng này bao gồm các hóa chất và tế bào vốn có thể nhanh chóng tăng cường báo động và bắt đầu chống lại bất kỳ kẻ xâm nhập nào."
"Khi điều đó vẫn là không đủ, chúng ta sẽ khởi động hệ miễn dịch thích nghi," bà nói.
Hệ thống này bao gồm tế bào và protein - kháng thể - phải mất vài ngày hoặc vài tuần mới xuất hiện. Điều quan trọng, hệ miễn dịch thích nghi chỉ có thể nhắm vào các mầm bệnh cụ thể.
"Do đó, chẳng hạn một tế bào T đặc hiệu cho Covid-19 sẽ không phản ứng trước mầm bệnh cúm hoặc vi khuẩn."
GETTY IMAGES
Hầu hết các trường hợp lây nhiễm cuối cùng cũng kích hoạt hệ miễn dịch thích ứng. Nhưng có một cách khác để khởi động nó, và đó là tiêm phòng vaccine: cho cơ thể đối mặt với các vi khuẩn còn sống hoặc đã chết, hoặc một phần của vi khuẩn. Điều này có thể giúp cơ thể xác định đúng kẻ thù khi chúng xuất hiện.
Khái niệm 'tăng cường' hệ thống miễn dịch của một người mặc định có nghĩa là làm cho những phản ứng này trở nên chủ động hơn hoặc mạnh mẽ hơn.
Trên thực tế, bạn sẽ không muốn làm điều này đâu.
Hãy xem triệu chứng của cảm lạnh - đau nhức cơ thể, sốt, đầu óc đờ đẫn, nhiều nước mũi và đờm. Hầu hết những triệu chứng này không thực sự là do virus gây ra. Thay vào đó, chúng do chính cơ thể chúng ta kích hoạt có chủ ý: chúng là một phần của phản ứng miễn dịch bẩm sinh.
Trong trường hợp này, dịch nhầy giúp tống khứ mầm bệnh, cơn sốt làm cơ thể bạn trở thành một môi trường nóng bức khó chịu, mà ở đó mầm bệnh khó tái tạo, và những cơn đau nhức và sự khó ở là sản phẩm phụ của các hóa chất gây viêm vốn đi khắp các mạch máu, và dựa vào đó các tế bào miễn dịch biết sẽ phải làm gì và phải đi đâu.
Các chất nhầy và tín hiệu hóa học là một phần của viêm tấy, vốn là nền tảng của phản ứng miễn dịch khỏe mạnh.
Nhưng quá trình này rất mệt mỏi, vì vậy bạn sẽ không muốn nó lúc nào cũng hoạt động tối đa. Và hầu hết các virus, bao gồm Covid-19, dù sao đi nữa cũng sẽ kích hoạt nó.
Nếu trà kombucha, trà xanh hoặc bất kỳ loại thuốc pha chế nào khác giúp 'tăng cường miễn dịch' trên thị trường thực sự có bất kỳ hiệu quả nào, chúng sẽ không giúp bạn khỏe mạnh rạng ngời mà sẽ làm bạn chảy nước mũi.
Mỉa mai thay, nhiều sản phẩm 'tăng cường miễn dịch' được cho là giúp giảm viêm tấy.
Việc làm cho các khía cạnh khác của miễn dịch - hệ miễn dịch thích ứng - tích cực hơn, cũng có thể khiến bạn vô cùng khó chịu.
Ví dụ, dị ứng xảy ra khi các tế bào miễn dịch cuồng nhiệt học cách phản ứng với các thực thể ngoại lai vô hại, như phấn hoa, như thể là chúng có hại.
Mỗi lần chúng tìm thấy vật chất xâm nhập, chúng sẽ bật phản ứng miễn dịch bẩm sinh - gây hắt hơi, ngứa mắt và mệt mỏi nói chung.
Một lần nữa, đây có lẽ không phải là điều có trong đầu những người ủng hộ những phương thuốc này.
Nhưng mà ta hẵng cứ coi như là tin tưởng thay vì tỏ ra nghi ngờ những ai cho rằng có thể 'tăng cường' hệ miễn dịch, và mặc định rằng ý họ muốn nói là một số sản phẩm có thể cải thiện phản ứng miễn dịch theo cách hữu ích - chứ không phải 'tăng cường' theo nghĩa đen.
"Vấn đề là phần nhiều trong những lời khẳng định không có bằng chứng gì làm cơ sở cả," Iwasaki nói. Vậy thì chúng dựa vào đâu - và liệu có cái gì đó có ích hay không?
Nếu bạn khỏe mạnh, hãy quên các chất bổ sung - ngoại trừ vitamin D
Nhiều loại vitamin tổng hợp được cho là 'hỗ trợ miễn dịch' hoặc giúp 'duy trì chức năng miễn dịch khỏe mạnh'. Nhưng như BBC Future đã cho biết hồi năm 2016, các chất bổ sung vitamin thường không hiệu quả ở những người đã khỏe mạnh sẵn - và thậm chí còn có hại.
Hãy xem vitamin C. Hiệu ứng sức khỏe của hoạt chất chống oxy hóa này đã bao trùm trong bí ẩn kể từ khi nhà khoa học hai lần đoạt giải Nobel Linus Pauling bị ám ảnh bởi khả năng trị cảm lạnh thông thường của nó.
Sau nhiều năm nghiên cứu vitamin này, cuối cùng ông cũng bắt đầu dùng 18.000 mg mỗi ngày - gấp khoảng 300 lần lượng hàng ngày được khuyến cáo hiện nay.
Tuy nhiên, không có mấy bằng chứng hỗ trợ cho uy danh vang lừng của vitamin C trong việc giúp chúng ta chống lại cảm lạnh và các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp khác.
Một xem xét hồi năm 2013 của Cochrane - một tổ chức nổi tiếng về nghiên cứu không thiên vị - đã phát hiện ra rằng ở những người trưởng thành 'thử nghiệm vitamin C liều cao' vốn được kê đơn để như một liệu pháp điều trị và bắt đầu sau khi xuất hiện triệu chứng, cho thấy 'nó không có tác động liên tục đến thời gian hoặc mức độ của các triệu chứng cảm lạnh thông thường'.
"Viên vitamin không có lợi cho hệ miễn dịch trừ khi bạn bị thiếu hụt," Iwasaki cho biết.
Trong thế giới phát triển, hầu hết mọi người đều có đủ vitamin từ chế độ ăn uống. Tuy nhiên, có một ngoại lệ - vitamin D.
Iwasaki giải thích rằng việc bổ sung vitamin này không phải là ý tưởng tồi.
Một số nghiên cứu đã liên kết mức vitamin D thấp với nguy cơ cao nhiễm trùng đường hô hấp và triệu chứng nghiêm trọng hơn khi chúng phát bệnh. Vitamin này cũng liên đới trong sự phát triển các bệnh tự miễn dịch như bệnh đa xơ cứng.
Nhưng điều quan trọng nhất - và khác thường - là tình trạng thiếu vitamin D khá đặc trưng ở nhiều quốc gia, ngay cả những nước giàu có.
Tính đến năm 2012, ước tính có khoảng một tỷ người trên toàn thế giới không có đủ vitamin D. Và với càng nhiều người được kêu gọi ở trong nhà, thật dễ dàng để thấy việc tiếp xúc hạn chế với ánh sáng mặt trời thậm chí còn dẫn đến thiếu vitamin D nhiều hơn.
Không, thủ dâm cũng không có tác dụng
Về mặt lịch sử, hình thức hoạt động tình dục này đã bị y học phương Tây nghi ngờ sâu sắc. Sau khi một bác sĩ ở Thế kỷ 18 cho rằng mất một ounce tinh dịch (28 ml) có tác động đối với cơ thể tương tự như khi mất 40 ounce (1,18 lít) máu, thủ dâm bị đổ lỗi cho tất cả các vấn đề sức khỏe trong hàng trăm năm, từ mù lòa đến rối loạn thần kinh.
Bây giờ gió đã đảo chiều, và nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng nó có thể đem đến một số lợi ích sức khỏe đáng ngạc nhiên. Ở nam giới chẳng hạn, nó được cho là giúp giữ cho tinh trùng khỏe mạnh và có thể làm giảm nguy cơ ung thư tuyến tiền liệt.
Bất kỳ khẳng định nào rằng thủ dâm có thể cải thiện khả năng miễn dịch của bạn hoặc bảo vệ bạn khỏi Covid-19 là thổi phồng.
Đúng là có một nghiên cứu đã cho thấy đàn ông có số lượng bạch cầu cao hơn khi họ bị kích thích tình dục và khi đạt cực khoái. Tuy nhiên, không có bằng chứng cho thấy điều này sẽ chuyển thành khả năng bảo vệ khỏi bệnh truyền nhiễm.
Không cần tích trữ thuốc chống oxy hóa
Câu hỏi liệu chất chống oxy hóa có ích hay không phức tạp hơn một chút.
Nằm trong phản ứng viêm, các tế bào bạch cầu giải phóng các hợp chất oxy độc hại.
Đây là con dao hai lưỡi. Một mặt, chúng tiêu diệt vi khuẩn và virus và ngăn chúng tạo ra bản sao. Mặt khác, chúng có thể làm tổn thất các tế bào khỏe mạnh, dẫn đến ung thư và lão hóa - và làm hao mòn hệ miễn dịch.
Để ngăn chặn điều này xảy ra, cơ thể dựa vào chất chống oxy hóa. Những chất này giúp kiểm soát những hợp chất oxy ngỗ ngược và giữ cho các tế bào của chúng ta an toàn.
Và ta có thể tăng mức dự trữ chất này cho cơ thể thông qua việc nạp thức ăn. Các loại trái cây, rau của và gia vị sáng màu có xu hướng có nhiều thành phần này nhất, bởi chất chống oxy hoá thường có sắc tố: chúng khiến cho cà rôt, trái man việt quất, cà tím, cải kale đỏ, nghệ, và dâu tây những màu sắc rực rỡ.
GETTY IMAGES
Hiện tại có một thử nghiệm đang được thực hiện để kiểm tra xem liệu cho những người mắc Covid-19 chất chống oxy hóa có thể giúp họ phục hồi.
Tuy nhiên, thử nghiệm này chỉ là một trong hàng trăm nghiên cứu về các phương pháp điều trị tiềm năng cho bệnh Covid-19.
Và bất chấp nhiều thập niên nghiên cứu, không có một nghiên cứu nào được được đồng nghiệp xem xét trên người đã chứng minh rằng liều cao chất chống oxy hóa có thể 'tăng cường' hệ miễn dịch, hoặc điều trị hoặc ngăn ngừa nhiễm virus ở người.
Lợi khuẩn có thể có ích, mà cũng có thể không
Nếu bạn tin vào các chuyên gia chăm sóc sức khỏe, thì kombucha không chỉ đơn giản là một thức uống ngọt, có ga được làm từ trà lên men.
Trên internet có đầy rẫy tuyên bố về sản phẩm, trong đó có việc nó có thể điều trị ung thư và thậm chí cả Aids (thực ra là nó không thể).
Bây giờ một số trang web đang cho rằng nó có thể giúp ngăn bạn nhiễm bệnh Covid-19 (và có lẽ là nó không thể).
Giống như lợi khuẩn, kombucha có chứa các vi sinh vật. Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu nào xác nhận liệu thức uống này có nồng độ vi sinh vật đủ cao để được coi là lợi khuẩn hay không - và hiện tại không có bằng chứng nào cho thấy kombucha có thể điều trị hoặc ngăn ngừa bất kỳ bệnh nào.
Bức tranh đối với lợi khuẩn nói chung ít rõ ràng hơn.
Một đánh giá năm 2015 cho thấy lợi khuẩn - vi sinh vật có lợi có trong thực phẩm, đồ uống hoặc thuốc - đã làm giảm đáng kể số ca nhiễm trùng đường hô hấp trên và làm cho chúng bớt nghiêm trọng hơn. Chúng cũng giảm bớt một chút việc dùng kháng sinh.
Các tác giả kết luận rằng chúng có thể tốt hơn các phương pháp điều trị bằng giả dược, nhưng chỉ ra rằng chất lượng của các bằng chứng có sẵn là thấp.
Điều quan trọng là hiện tại không có bằng chứng cho thấy bất kỳ loại lợi khuẩn nào có thể bảo vệ chúng ta khỏi Covid-19.
Vậy thì, cái gì được chứng tỏ là có hiệu quả?
Iwasaki nói rằng hầu hết những lời đồn đại này tương đối vô hại - nhưng điều nguy hiểm là nếu tin vào chúng, bạn sẽ có cảm giác an toàn sai lầm.
"Một điều tôi cảnh báo là khi mọi người cảm thấy như họ được bảo vệ. Họ không nên cảm thấy như là họ có sức mạnh để ra đường và bắt đầu tiệc tùng," bà nói.
Bỏ qua một bên sản phẩm chăm sóc sức khỏe, có một số cách tiếp cận bạn có thể áp dụng để giúp hỗ trợ hệ miễn dịch của mình.
Chúng không đặc biệt hấp dẫn lắm và bạn sẽ không thấy nhiều người có ảnh hưởng bán giới thiệu về chúng.
Tuy nhiên, chúng được chứng minh là có hiệu quả - và chúng không đòi hỏi bạn phải vung đồng tiền mồ hôi nước mắt của mình ra: ngủ đủ giấc, tập thể dục, chế độ ăn cân bằng và cố gắng không bị căng thẳng.
Còn nếu không làm được như vậy, có một cách chắc chắn để tăng cường khả năng miễn dịch đối với một số mầm bệnh nhất định: vaccine.
Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Future.
Hãy giữ gìn sức khỏe thật tốt, cơ thể sẽ tự đề kháng cao hơn trước các mầm bệnh
Trả lờiXóa